Dinsel Düşüncenin Rasyonelleşme İmkanı ve Zorlukları

Bu çalışma, İslam dini düşüncesinin rasyonelleşme sürecinin olanak, ihtiyaç ve zorluklarını tartışmayı amaçlamaktadır. İslam düşüncesinin inanç ve akıl ya da dinsel ve düşünsel boyutları arasındaki ilişkiler konusu her zaman güncel olmuştur. Bazen bu iki boyut birbiriyle özdeşleştirilmiş veya tamamen ayrıştırılmış, bazen de aralarındaki farklılıklar ön plana çıkarılarak değerlendirilmiştir. Özellikle vahye dayalı dinler söz konusu olduğunda dinin ilahî boyutunu anlamak için onun inanç unsurları daha çok tartışmaların merkezinde yer almıştır. Dinin düşünce boyutuna gelince, beşeri unsurlar içermesi dolayısıyla inancın tarihsel zemini, sosyolojik gerçekliği ve hatta coğrafi koşulları sorgulamalardan kendisini kurtaramamıştır. Akıl (rasyonalist boyut) ve inanç (dini boyut) arasındaki farklılıklar söz konusu olunca, özellikle dini kaygılarla ve bazen de epistemik nedenlerle tartışma kaçınılmaz olmuştur. İlâhi din(ler)in insan çabalarıyla şekillenen felsefe ve akılla ilişkisi, dinin zaman içerisinde kazandığı rasyonel boyutlar hiç de her zaman tekdüze bir şekilde kabul görmemiştir. Bu unsurların aklileşme ile ilişkisi bazen olumlu, bazen de engelleyici olmuştur. Şöyle ki, bazen dinlerin ortaya çıkış koşulları, hitap ettiği toplumun inanç ve alışkanlıkları, doğduğu coğrafyanın özellikleri, siyasi ve kültürel olaylar dinin rasyonelleşmesini yavaşlatmıştır. Erken dönem öncesi ve sonrasındaki gelişen bir takım sosyal gerçeklikler ve toplumsal alışkanlıkların neden olduğu sonuçların bilim insanları tarafından çoğunlukla göz ardı edildiği kanaatindeyiz ve bu etkileşimin temel unsurlarından dikkate alınmadığını düşünüyoruz. Çalışmamızın içeriğini ağırlıklı olarak bu gibi tartışmalar teşkil edecektir. Bunun yanı sıra çalışmamızda, akılcı unsurların dini düşünceye dâhil edilmesi ve rasyonelleştirmeyi hızlandırma açısından erken dönemlerde gerçekleşen fetih faaliyetlerinin ve çeviri hareketlerinin son derece önemli olduğunu göstermeye çalışacağız. Makalemizde aynı zamanda, yeni fethedilen önemli bilim ve felsefe merkezlerinin, dini düşüncenin rasyonelleşmesi için yeni ihtiyaçlar ve fırsatlar yarattığını savunuyoruz. Kanaatimizce, Kur’an'ın bilime teşvik ve yönlendirmesi de bilginin yaygınlaşmasını ve bilimsel etkileşim sürecine zemin hazırlamış ve rasyonelleşme sürecini kolaylaştırmıştır. Bu işbirliğine, tarihsel olarak cahiliye (ümmi) özelliği taşıyan Arap toplumunun bilimsel merakı da eklenmiş ve onların da bilimsel faaliyetlere katılımını sağlamıştır. Bu gibi olumlu katkıların yanı sıra, İslam öncesi toplumsal yaşam biçimleri ve zihinsel alışkanlıklar da rasyonelleşme sürecinin önündeki engeller olarak görülmektedir. Çalışmamızda, Arap toplumunun yazılı bir kültüre sahip olmayışının bilgi aktarım hızını yavaşlattığını ileri sürüyoruz. Şöyle ki, erken dönemlerde yazının yaygın olmamasının dini konuları felsefî formülasyonlarla kavramsal düzeyde ifade etme işini zorlaştırmış ve kendisinden sonraki dönemler için birçok tartışmanın nedeni olmuştur. Böylece rasyonelleşme sürecinin bahsi geçen bütün imkân, ihtiyaç ve fırsatlarına rağmen, yukarıdaki sosyo-psikolojik nedenlerle zorlu bir dönem olduğu anlaşılmaktadır. Bu çalışmamızda İslam dininin ortaya çıkışından kısa süre sonra içsel ve dışsal nedenlerle, kimi zaman pratik-pragmatik bir zorunluluk olarak, kimi zaman da zaten kutsal metnin kendi buyruğunun gereği olarak aklîleşme sürecinin imkân, ihtiyaç ve zorluklarını belirlemeye çalışacağız. İslam öncesi gerek felsefî düşünüşün, gerekse de Arap zihin yapısının, dünya görüşünün ve dilsel ifadelerinin İslam düşüncesinin hem imkânı ve engelleyici unsuru olduğunu düşünüyoruz. Rasyonelleşme sürecindeki tartışmalı bir kavram olarak akla yaklaşımın, toplumsal ihtiyaçtan ve dinî inançtan ileri gelen nedenlerle farklı ele alındığı kanaatindeyiz. Bu durum bazen akılsal düşünceni temsil eden rasyonalist düşünürlerden dinsel kaygılarla kuşkulanmayı gerektirmiş, , zaman zaman da onların tenkit, hatta tekfir edilmelerine sebep olmuştur. Bu yaklaşımın temelinde genellikle dini endişelerin olduğu bir gerçektir ve dinsel kaygılarla eleştiren düşünürlerden birkaç örnekle bahsedeceğiz. Çalışmamızda, rasyonelleşme sürecinin erken dönemlerinde yaşanan sorunlarla sınırlı kalmaya çalışsak da, gerekli gördüğümüzde antik ve ortaçağ döneminin kimi yazarlarına da başvurduk.