MOĞOL İDARÎ SİSTEMİNDE ÇİNLİ VEZİR YEH-LU CH’U-TS’Aİ

Öz Moğol tarihinde teşkilatlanma ve idarecilikte kozmopolit etnik kökene dayalı birçok devlet adamının varlığı dikkat çekmektedir. Buna sebep olarak Moğolların Uygur Türklerinin tecrübelerine ve teşkilatlanmadaki başarılarına daha çok güveniyor olmaları gösterilse de sonraki süreçte özellikle Çin hakimiyeti sonrasında Çinli vezirler ve bürokratların da bu yapılanma içerisinde faal bir şekilde olmaları Moğol idare sisteminde çoklu etnik kökene duyulan sempatiyi işaret etmektedir. Moğolların göçebelikten yerleşik hayata geçişlerinin travmatik bir sonucu olarak görülen bu durum, Moğol devlet yapısında çoklu etnik gücün bir araya gelmesine ön ayak olmuştur. Bu bağlamda hiç şüphesiz devlet içerisinde Han’ın üzerinde ciddi etki kurabilen Çinli bir bürokratın evladı olarak karşımıza çıkan Yeh-lu Ch’u-ts’ai ayrı bir yere sahiptir. Onu önemli kılan husus, devlet idaresinde kimsenin onun karşısında duramayacak kadar etkin bir güce sahip olmasıdır. Cengiz Han’ın desteği ile başladığı Moğol idarecilik yolculuğuna Ögeday Han zamanında daha da güçlü adımlarla ilerlediği görülen bu Çinli vezirin siyasî, askerî ve iktisadî boyutta birçok reforma imza attığı görülmektedir. Ögeday Han’ın her icraatında kayıtsız şartsız ona sunduğu desteğin elbette ki Yeh-lu Ch’u-ts’ai’nin idarecilik kimliğinde olumlu ve olumsuz birçok dönütü olmuştur. Bu durum özellikle Ögeday Han’ın ölümü sonrasında belirgin bir şekilde hissedilmeye başlanmış ve Yeh-lu Ch’u-ts’ai’nin de içinde bulunduğu farklı etnik kökenli birçok bürokrat itibarsızlaştırılarak devlet idaresinden uzaklaştırılmıştır. Bu çerçeveden bakıldığında makale, Yeh-lu Ch’u-ts’ai’nin Moğol idari sistemindeki kimliği ve icraatları hakkında önemli bilgiler ve tartışmalar sunmayı amaçlamaktadır. Anahtar Kelimeler: Moğol, Teşkilat, Yeh-lu Ch’u-ts’ai, Çin, Teşkilat. Abstract In Mongol history, the presence of many politicians based on a cosmopolitan ethnic background in organization and governance is noteworthy. While Mongols are often believed to have relied more on the experiences and organizational successes of the Uighur Turks, mainly due to their subsequent reliance on Chinese viziers and bureaucrats following Chinese dominance, this indicates a sympathy towards multiple ethnic origins within the Mongol administrative system. Seen as a traumatic consequence of the transition from nomadism to settled life, this situation has facilitated the convergence of multiple ethnic powers within the Mongol state structure. In this context, Yeh-lu Ch’u-ts’ai undoubtedly stands out as the son of a Chinese bureaucrat who wielded significant influence over the Han within the state. What distinguishes him is his unparalleled power in governance, where no one could challenge him. Embarking on the journey of the Mongol administration with the support of Genghis Khan, it is evident that during the reign of Ögeday Khan, this Chinese vizier advanced with even more vital steps, leaving his mark on political, military, and economic reforms. The unequivocal support Ögeday Khan offered him in every endeavour undoubtedly had various implications, both positive and negative, on Yeh-lu Ch’u-ts’ai's administrative identity. This became particularly apparent after Ögeday Khan's death, as different ethnic bureaucrats, including Yeh-lu Ch’u-ts’ai, were marginalized and removed from the state administration. Viewed within this framework, the article aims to provide essential insights and discussions regarding Yeh-lu Ch’u-ts’ai's identity and actions within the Mongol administrative system. Keywords: Mongol, Organization, Yeh-lu Ch’u-ts’ai, China, Administration.