Social attitudes towards the pharmacist's right to conscientious objection – research on the Polish population

Wprowadzenie: Prawo do sprzeciwu sumienia w zawodzie farmaceuty, podobnie jak w przypadku innych zawodów medycznych, od wielu lat jest przedmiotem ożywionej dyskusji etycznej i prawnej w Polsce i zagranicą. Wiąże się to z wprowadzeniem do obrotu aptecznego produktów i wyrobów, których cel stosowania lub mechanizm działania są niezgodne z wierzeniami religijnymi lub przekonaniami moralnymi części farmaceutów. Farmaceuci praktykujący w Polsce nie mają w przepisach regulujących wykonywanie ich zawodu tzw. klauzuli sumienia, ale pojawiają się postulaty, aby takie rozwiązanie prawne wprowadzić wzorem zawodów lekarza i pielęgniarki. Cel badań: Celem naszego badania była analiza postaw polskiego społeczeństwa wobec możliwości wyrażania sprzeciwu sumienia przez farmaceutów. Testowaliśmy hipotezy, że postawy społeczne mogą być zróżnicowane w zależności od okoliczności oraz modyfikowane przez zmienne psychologiczne i socjodemograficzne, takie jak: postrzeganie prestiżu zawodu farmaceuty, skłonność do korzystania z porad farmaceutów, wiek, płeć, wykształcenie, warunki materialne, stan zdrowia i miejsce zamieszkania. Materiał i metody: Badania przeprowadzono na grupie 600 osób powyżej 18. roku życia reprezentatywnej dla struktury populacji Polski. W badaniach wykorzystano technikę mix mode opartą na wywiadach osobistych i telefonicznych tj. 84% CAPI (Computer Assisted Personal Interview) oraz 16% CATI (Computer Assisted Telephone Interviewing). Respondentom zadawano pytanie, czy w ich przekonaniu farmaceuta kierując się własnym sumieniem może odmówić pacjentowi sprzedaży wybranych produktów i wyrobów, w tym hormonalnych środków antykoncepcyjnych, pigułek postkoitalnych („dzień po”) oraz wkładek wewnątrzmacicznych. Wyniki badań: Zdecydowana większość (78-86% - w zależności od analizowanego przypadku) respondentów uważa, że farmaceuta nie ma prawa do odmowy sprzedaży produktu lub wyrobu dostępnego w obrocie aptecznym. Niewielka część respondentów wskazała, że farmaceuta ma prawo odmówić sprzedazy środków antykoncepcyjnych (2,7%, n=16), wkładki wewnątrzmacicznej (8,7%, n=52), tabletki postkoitalnej (10,5%, n=63). Zaobserwowano istotne statystycznie różnice pomiędzy poziomem akceptacji dla sprzeciwu sumienia farmaceuty: najniższy odnotowano w przypadku odmowy wydania hormonalnych środków antykoncepcyjnych (Me=0,14), a wyższy dla wkładek wewnątrzmacicznych (Me=0,21) i tabletek postkoitalnych (Me=0,25) (p=0,01). Akceptacja dla wyrażania sprzeciwu sumienia przez farmaceutów koreluje istotnie statystycznie ujemnie z wiekiem respondentów, warunkami materialnymi, poziomem postrzegania prestiżu zawodu farmaceuty, a dodatnio ze skłonnością konsultowania leków OTC z pracownikami aptek. Nie zaobserwowano związku z wykształceniem, stanem zdrowia i miejscem zamieszkania orz różnic pomiędzy kobietami i mężczyznami. Wnioski: Poziom społecznej akceptacji dla wprowadzania klauzuli sumienia do ustaw regulujących wykonywanie zawodu farmaceuty wydaje się niski. Jest jednak zróżnicowany w zależności od rodzaju produktu farmaceutycznego lub wyrobu medycznego, co może wynikać z przekonania o odmiennym mechanizmie działania, który w większym lub mniejszym stopniu może budzić moralny sprzeciw. Poziom społecznej akceptacji dla prawa do sprzeciwu sumienia farmaceuty jest również zależny od społecznej percepcji roli farmaceuty, a także jest modyfikowany przez zmienne psychologiczne i socjodemograficzne takie jak: postrzeganie prestiżu farmaceuty, skłonność do konsultowania z farmaceutą zakupu leków, a także wiek i warunki materialne.