Mu'tezile’nin İki Temsilcisi: Cüşemî-Zemahşerî İrtibatı ve el-Keşşâf’ın Orjinalliği

Hâkim el-Cüşemî’nin et-Tehzîb’i günümüze ulaşmış en mufassal Mu'tezilî tefsir olması, Cârullah ez-Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ı ise Kur’ân’ın dil bilimsel inceliklerini aktaran, diğer tefsirlere de kaynaklık eden bir başyapıt olması açısından iki önemli eserdir. Bu eserler müelliflerinin Mu'tezilî kimlikleri nedeniyle ayrı bir önemi de haizdir. Müfessirlerin kendisinden bigane kalamadığı el-Keşşâf’a dair bazı kaynaklar, Zemahşerî’nin Cüşemî’nin tefsirinden etkilenerek ilgili eseri kaleme aldığını, müfessirler Keşşâf’ı kaynak edindiği gibi, Zemahşerî’nin de Cüşemî’nin eserini temel aldığını aktarır. Bazı kaynaklar ise Zemahşerî’nin Keşşâf-ı Kadîm ve Keşşâf-ı Cedîd şeklinde iki eseri bulunduğundan söz eder. Çalışmada; et-Tehzîb ve el-Keşşâf’ın rivayete dayalı mukayesesinde yanıltıcı sonuçlara ulaşılabileceği sonucuna varılmıştır. et-Tehzîb aracılığı ile Keşşâf’ta aktarılan görüşlerin önemli kısmının asli kaynağına ulaşılabilecek kadar iki tefsir benzerlikler taşısa da Zemahşerî’nin tefsirini meânî ve beyân ilimlerini esas alarak kaleme aldığı, bu açıdan kendine özgü bir eser olduğu anlaşılmıştır. Zemahşerî’nin daha önce hacimli bir çalışma daha yaptığı, muhtasar tutma amacıyla Keşşâf’ta kaynak belirtmekten kaçınmış olabileceği ifade edilmiştir.