“DÖNÜŞÜM” MOTİFİ ÜZERİNE BİR DENEME: KIPÇAK SAHASI TÜRK DESTANLARI ÖRNEĞİ

Türk destanları, “Kitab-ı Dedem Korkut”un bulunmasıyla beraber bilim dünyasının ilgisini çekmeye başlamıştır. Bu ilgi neticesinde Türk destanları hakkında derleme, inceleme, sınıflama ve çeşitli mukayeseler yapılmıştır. W. Radloff ile başlayan Türk destanlarını derleme süreci Sovyetler Birliği’nin dağıldığı 1990’lı yıllara kadar devam etmiştir. Bağımsızlık sonrasında ise özellikle Türkiye’de bu coğrafyadaki soydaşların destanlarına büyük bir ilgi uyanmış ve Türk destan araştırmaları ciddi bir ivme kazanmıştır. Araştırmalar ilk etapta bir destan metnini Türkiye Türkçesine aktarma şeklinde iken, daha sonra bu metinler dil ve folklor açısından da incelenmeye başlamıştır. 1990 öncesi birkaç çalışma hariç tutulursa, Türk dünyası destan araştırmaları lisansüstü tezler şeklinde başlamış ve sonra bazı projeler çerçevesinde sistematik olarak Türkiye Türkçesine aktarma ve inceleme şeklinde devam etmiştir. Böylece Türk dünyası destanlarına ilişkin olarak Türkiye’de muazzam bir malzeme birikmiş ve bunlar üzerine çeşitli teorik çalışmalar yapmaya başlanmıştır. Türk destanlarına farklı kuramlar uygulansa da esas itibarıyla çalışmalar metin merkezli yapılmıştır. Metin merkezli araştırmalarda ise daha ziyade tip ve motif incelemeleri bir destan temelinde ortaya konmuştur. Türk destanlarının “Motif İndeks”ini oluşturmak için bazı çabalar da gösterilmemiş değildir. Bununla birlikte, Türk dünyasının bütün destanlarını kapsayan bir tip veya motif kataloğu hâlâ hazırlanmamıştır. Hâlbuki tip ve motif katalogları olsaydı, sözlü gelenek ürünlerini araştırmak ve bunları kısa sürede mukayese etmek daha kolay olacaktı. Bu yüzden, öncelikle Türk dünyası halk edebiyatının her türü için ayrı ayrı tip ve motif kataloglarını oluşturmak gerekir. Daha sonra da, Türk dünyasına ait bütün folklorik ürünleri kapsayan bir halk edebiyatı motif indeksi hazırlanmalıdır. Böylece, Türk dünyasına ait birçok kültürel, tarihî ve sosyal unsur hızla tespit edilebilecektir. Bu makalede, Tarihî-Coğrafî Fin metodu doğrultusunda metin merkezli bir inceleme yapılmıştır. Tarihî-Coğrafî Fin metodunun önemli eserlerinden biri olan Stith Thompson’un motif indeksinden hareketle Kıpçak sahasından bazı Türk destanları motif açısından ele alınmıştır. Kısaca araştırmada, Kıpçak sahası Türk destanlarından 23 metnin dönüşüm motifleri tespit edilmiştir. Söz konusu metinlerdeki dönüşüm motifleri “Sihir” kategorisi altında yer almaktadır. Bu kategori ise “İnsandan insana”, “İnsandan hayvana”, “İnsandan nesneye”, “Hayvandan insana” dönüşme gibi ana başlıklar taşımaktadır. İncelenen destan metinlerinin dönüşüm motiflerine ait harf ve numaralar Thompson’un kataloğuna uygun olarak tespit edilmiş ve bunlara çeşitli örnekler verilmiştir. Bunların içinden kuşa dönüşme motifi ise mukayeseli olarak ayrıca tahlil edilmiştir. Sadece dönüşüm motifi ve sınırlı malzeme üzerine yapılan incelemede, destan metinlerindeki ortak unsurları tespit etmenin ve bunların arasındaki benzerlik ve farklılıkları görmenin motiflerle mümkün olabileceği müşahede edilmiştir. Sonuç olarak, motif indeks folklor araştırmalarında hâlâ mühim bir işleve sahip olduğu için, Türk dünyası halk edebiyatının motif kataloğunu hazırlamak önem arz etmektedir.