Besnikëri dhe fantazi në pasqyrimin e epokës dhe figurës së Skënderbeut në letërsinë Arbëreshe

Problemi i pasqyrimit të epokës dhe figurës së Skënderbeut në letërsinë arbëreshe është marrë në shqyrtim nga studiues të ndryshëm si Markianoi, Gualtieri, Shuteriqi, Xhaxhiu, gjithashtu edhe nga ne në artikuj, kumtesa, studime. Ky problem po shihet tani në dritë të re duke vështruar raportin midis pasqyrimit të realitetit historik në kuptimin e mimesisit (riprodhimit sa më besnik të këtij realiteti) dhe shndërrimit artistik në bazë të idealit të shkrimtarëve. Besnikëria e ngushtë ndaj historisë nuk është e domosdoshme në një krijim letrar të llojit historik, po në kushtet e sotme lexuesi më i përgatitur nuk e pranon më deformimin arbitrar të historisë nga ana e shkrimtarëve në bazë të fantazisë së tyre (pasqyrim ngjarjesh të paqena, heshtje ndaj ngjarjeve reale, idealizim i tepruar apo mitizim i figurave historike apo nxirje e tyre). Natyrisht duhet të kihen parasysh poetikat e atyre drejtimeve letrare që i japin më tepër vend fantazisë dhe idealizimit, siç ishte në fakt romantizmi në letërsinë arbëreshe, pra caqet estetike. Nga ana tjetër nuk duhet të lihet mënjanë as çështja e varfërisë apo pasaktësisë së burimeve historike. Trajtimi i epokës dhe figurës së Skënderbeut në letërsinë e arbëreshëve të Italisë pati dy burime kryesore: historinë e Skënderbeut të Barletit dhe këngët popullore të cilat e trajtuan epokën dhe figurën e heroit në frymën e Rinashimentos evropiane dhe estetikës së folklorit, pra të idealizuara ndonëse ekziston një thelb objektiv, meqenëse është fjala për një rast ku realiteti ia kalon së tepërmi fantazisë, madje fantazisë së shkrimtarëve, i kërkohet të jetë në lartësinë e këtij realiteti të madhërishëm siç ishte lufta e një populli të vogël kundër një superfuqie të armatosur me armatimet më të fuqishme të kohës dhe bashkimi i një kombi të përçarë për një çerek shekulli. S’duhet harruar edhe roli i kësaj lufte në shpëtimin e Europës dhe kulturës së saj dhe meritat e atij udhëheqësi që e bëri të mundur.