YENİ BİR MELHAME ÜZERİNE: KİTÂB-I USÛL-İ MELHAME

Sözlük anlamı “kanlı ve büyük savaş, muharebe” olan melhame, doğa olaylarından hareketle gerçekleşecek/gerçekleşebilecek olay ve durumların yorumlanması temelinde edebî ve folklorik bir tür olarak ortaya çıkmış ve çağlar boyunca insanoğlunun ilgisini çekmiştir. Doğa ile yatan, doğa ile uyanan, doğa ile beslenen kısacası doğa ile yaşayan insanoğlu bu türe ilgi göstermiş ve sosyal yaşantısını bu tahminler çerçevesinde düzenleme yoluna gitmiştir. Meteorolojik ve astrolojik bilgiler kitabı olarak da değerlendirilebilecek olan melhamelerde yılın on iki ayından ve bu süre içerisinde meydana gelecek astrolojik olayların gelecekte insanlar ve dünya üzerindeki etkilerinden söz edilir. Yağmur yağması, güneş tutulması, deprem, gök gürlemesi gibi birçok doğa olayını ele alan eserlerin konuları dikkate değer bir içeriğe sahiptir. Bir yıldızname türü olmasına karşın melhamelerde yıldızname geleneğinde kaleme alınan türlerin aksine şahsî konulardan çok toplumsal konuların ele alınmış olması bu türün disiplinlerarası bir mahiyete haiz olmasını gerektirmektedir. İçerikleri bakımından öncelikle gök bilimi daha sonra, tıp, botanik, eski medeniyetlerin kültürü ve yönetimi ile ilgili önemli bilgiler sunan melhameler, yazıldıkları dilde, bu alanlarla ilgili söz varlığını da ortaya koyar. XV. yüzyılda Eski Oğuz Türkçesi Dönemi’nde Farsçadan tercüme yoluyla ilk örneklerine rastlanan türün yurt içi ve yurt dışında birçok nüshası bulunmaktadır. Çalışmaya konu olan yazma Harvard Üniversitesi, Houghton Kütüphanesinin dijital ortamda erişime sunduğu ve MS Turk 13. katalog numaralı mensur melhame örneğidir. Eserin adı Kitâb-ı Usûl-i Melhame’dir. Yunus bin Sakka tarafından kaleme alınan eser 22 varaktır. Harekeli ve okunaklı bir nesihle kaleme alınmıştır. Baştan eksik olan nüshada, melhame geleneğinin aksine sadece üç ayla ilgili yorumlamalara yer verilmiştir. Kolofon bilgilerinde hicri 841 yılına tarihlenen eser türün Türkçedeki ilk örneklerindendir. Eski Oğuz Türkçesinin imla, ses ve şekil özelliklerini genel itibariyle yansıtan eser, söz varlığı açısından da Türkçenin XV. yüzyılda botanik, tıp, gök bilimi ve devlet yönetimi ile ilgili terimleri karşılayabilecek yetkinlikte olduğunu göstermektedir. Yazma hakkında genel bilgilerin verileceği çalışmada, yazmanın melhameler içerisindeki yeri, dil özellikleri ve söz varlığı üzerinde durulacaktır.