УЛУСЫ ДЖУЧИ И ЧАГАТАЯ В ТРУДАХ ТУРЕЦКИХ ИССЛЕДОВАТЕЛЕЙ: ОБЗОР

Шыңғыс хан Орталық Азия территориясын жаулап алу арқылы геостратегиялық маңызды аймаққа қол жеткізді. Монғол әскерлері Еуропа және Азия елдеріне еркін қозғалу мүмкіндігін алды. Соның ішінде, әсіресе Қазақстан тарихында ерекше маңызы бар Жошы және Шағатай ұлыстарының келешегі жергілікті түркі халқымен бірге өрбіді, мұнда түркі-исламдық ұстаным басымдық танытты. Дешті Қыпшақ жерін қамтыған Жошы ұлысы ортағасырларда экономикалық тұрғыда мықты дамыған Еуразия территориясындағы мықты мемлекеттердің бірі болды. Ол ХІІІ-ХIV ғасырларда мейлінше қуатына еніп, Қытай, Батыс Еуропа, Мысыр, Кіші Азия, Үндістан елдерімен халықаралық сауда қарым-қатынастарын жолға қойып, әскери, мәдени, діни тағы өзге байланыстар орнатты. Осы тұрғыда түрік ғалымы Емел Гөгче Кылычтың «Алтын Орданың экономикалық тарихы (XIII-XVғғ.)» атты еңбегі маңызды мағлұматтар ұсынады. Мауераннахр, Жетісу, Шығыс Түркістан жерін қамтыған Шағатай ұлысының территориясы өмір сүру тарихында билеушілердің ұстанған саясатына байланысты үнемі өзгеріске ұшырап отырды. Әмір Темірдің саяси аренаға шығуына дейінгі кезеңдегі аталған территорияда дулат тайпасының, ал кейін барлас тайпасының да ықпалын көруге болады. Бертін келе ұлыстың біртұтас территориясы шағатайлықтарға бағынған Моғолстан және Әмір Темірге бағынған Темір мемлекетіне бөлінді. Мұны түрік ғалымы Орхан Чынар «Шағатай мемлекеті тұсында Түркістанның саяси, әскери және әлеуметтік жағдайы» атты еңбегінде егжей-тегжейлі зерделейді. Еңбектер итальян, латын, византиялық, араб, парсы, армян тағы басқа тілдердегі сенімді деректерге негізделеді. Түйін сөздер: Жошы ұлысы, Шағатай ұлысы, Моғолстан, экономикалық тарих, дереккөздер, саяхатнама, бітіг, жарлық, жарғы. Завоевание территории Центральной Азии обеспечило Чингисхану геостратегически важный регион. Монгольские войска получили возможность беспрепятственно перемещаться в страны Европы и Азии. Изучение этого периода особенно важно для истории Казахстана, так как последующее развитие улусов Джучи и Чагатая развивалось в симбиозе с местными традициями и культурой тюркских народов с преобладанием тюрко-исламской позиции. В средние века улус Джучи, охватывавший территорию Дешт-и-Кипчака, был одним из наиболее экономически развитых государств на территории Евразии. В XIII-XIV вв. улус достигает своего расцвета, устанавливаются международные торговые связи с Китаем, Западной Европой, Египтом, Малой Азией, Индией, налаживаются военные, культурные, религиозные и другие связи. В этом контексте важную информацию дает труд «Экономическая история Золотой Орды (XIII-XV вв.)» турецкого ученого Эмеля Гогче Кылыча. Территория Чагатайского улуса, охватывавшего земли Мавераннахра, Жетысу, Восточного Туркестана, на протяжении всей истории своего существования постоянно претерпевала изменения, обусловленные политикой его правителей. В период до выхода Амира Тимура на политическую арену на этой территории просматривается значительное влияние племени дулат, а затем и племени барласов. Впоследствии единая территория Улуса была разделена на Могулистан, подвластный чагатаидам, и государство Амира Тимура. Турецкий ученый Орхан Чинар подробно рассматривает эти события в своей работе «Политическое, военное и социальное положение Туркестана во времена Чагатайского государства». Работы основаны на достоверных источниках на итальянском, латинском, византийском, арабском, персидском, армянском и других языках. Ключевые слова: Улус Джучи, Улус Чагатая, Могулистан, экономическая история, источники, битиг, ярлык, устав. The conquest of the territory of Central Asia provided Genghis Khan with a geostrategically important region. Mongolian troops were able to move freely to the countries of Europe and Asia. The study of this period is especially important for the history of Kazakhstan since the subsequent development of the Juchi and Chagatai uluses developed in symbiosis with the local traditions and culture of the Turkic peoples with a predominance of the Turkic-Islamic position. In the Middle Ages, the ulus of Jochi, which covered the territory of Desht-i-Kipchak, was one of the most economically developed states on the territory of Eurasia. In the XIII-XIV centuries. the ulus reaches its peak, international trade relations are established with China, Western Europe, Egypt, Asia Minor, India, military, cultural, religious and other ties are being established. In this context, the work "Economic History of the Golden Horde (XIII-XV centuries)" by the Turkish scientist Emel Gogce Kılıç provides important information. The territory of the Chagatai ulus, which covered the lands of Maverannahr, Zhetysu, East Turkestan, throughout the history of its existence, constantly underwent changes due to the policy of its rulers. In the period before the entry of Amir Timur into the political arena, a significant influence of the Dulat tribe, and then the Barlas tribe, can be seen in this territory. Subsequently, the unified territory of the Ulus was divided into Moghulistan, subject to Chagatai, and the state of Amir Timur. The Turkish scholar Orhan Chinar examines these events in detail in his work "The Political, Military and Social Situation of Turkestan during the Chagatai State". The works are based on reliable sources in Italian, Latin, Byzantine, Arabic, Persian, Armenian and other languages. Key words: Ulus Jochi, Ulus Chagatai, Moghulistan, economic history, sources, bitig, label, charter