MONGOLIA AFTER THE YUAN EMPIRE

Аннотация Данная статья посвященна истории монголов в период после падения империи Юань. Империя Юань пришла в упадок вследствие системного кризиса, эпидемий и начала Малого Ледникового периода. В 1368 г. монголов изгнали из Северного Китая. Отдельные монгольские анклавы в Юньнани и Ляодуне просуществовали до 70-80-х гг. XIV в. Уже Тогон-Темир основал династию Северная Юань. Чингизиды доминировали в монгольских степях до начала XIV в. В первой половине XV в. инициативу перехватили вожди ойратов Махаму, Тогон и Эсен. Эсен в середине XV в. одолел своего восточномонгольского соперника Аругтая в 1438 г. и был фактическим правителем всех монгольских степей в 30-50-х гг. XV в. Попытка Эсена провозгласить себя хаганом встретила сопротивление как восточных монголов, так и ойратов. Смерть Эсена в 1455 г. привела к упадку влияния конфедерации Дурбэн Ойрат. Период 50-70-х гг. XV в. был периодом жесточайшего кризиса в Монголии. Несколько лет вообще не было хагана. В 80-х гг. XV в. к власти при помощи Мандулай-хатун приходит Даян-хан. Он объединяет восточных монголов. Сопротивлялись ему тайши Ибурай, Мандулай и Бурхай. Даян-хан, объеденив степь и изгнав своих противников в Кукунор, развернул наступление на империю Мин и достиг больших успехов чем Эсен. После смерти Даян-хана Боди Алага Монголия фактически превращается в конфедерацию шесть хошунов. Во второй половине XVI в. эту конфедерацию возглавляли Алтан- хан и Тумэн Дзасакту-хан. После смерти Тумэн-Дзасакту в 1592 г. Чахарское ханство утратило главенство среди монголов при Буян Сэцэн-хане. Вернуть лидерство Чахарскому ханству вернул Лигдэн-хан. Посдедний совершал набеги на Китай и получад дань с империи Мин. Ему пришлось столкнуться с экспансией маньчжуров и он ее сдерживал до 1634 г. Южные монголы были включены в состав империи Цин в 1636 гг. После смети Лигдэн-хана лидерство в монгольском мире делили между собой хотогойтские алтан-ханы и ойратские джунгарские хунтайджи. Это соперничество решилось в пользу ойратов в 1667 г. который разгромил Лубсан-Тайшу. Халха- монголы были разделены на владения сэцэн-ханов, тушэту-ханов и дзасакту-ханов. В 80-х гг. XVII г. ойратский хунтайджи стеснил халха-монголов, что вынудило последних пойти на признание маньчжурского сюзеренитета на Долоннорском курултае. В 20-30-х гг. XVIII в. маньчжуры существенно ограничили права своих вассалов. В 1758-1759 гг. в Халха-Монголии поднял восстание Чингунжаб, но оно было подавлено маньчжурами. После 1760 г. Халха-Монголия была поставлена в тесную зависимость от династии Айсинь Гиоро. В начале ХХ в. монголы начали борьбу за самостоятельность, которая завершилась удачей в 1911 г. Ключевые слова: империя Юань, Северная Юань, ойраты, восточные монголы, халха- монголы, государство Алтан-ханов, маньчжуры, империя Цин. This article is devoted to the history of the Mongols in the period after the fall of the Yuan Empire. The Yuan Empire fell into decline due to a systemic crisis, epidemics, and the beginning of the Little Ice Age. The Mongols were expelled from Northern China in 1368. Separate Mongolian enclaves in Yunnan and Liaodong existed until the 70-ies and 80-ies of 14th century Already Togon-Temir founded the Northern Yuan dynasty. Genghisids dominated the Mongolian steppes until the beginning of the 14th century. In the first half of the XV century. the initiative was intercepted by the leaders of the Oirats Mahamu, Togon and Esen. Esen in the middle of the 15th century. defeated his Eastern Mongolian rival Arugtai in 1438 and was the de facto ruler of all the Mongolian steppes in the 30-50-ies of 15th century Esen's attempt to proclaim himself khan met with resistance from both the eastern Mongols and the Oirats. The death of Esen in 1455 led to the decline of the influence of the Durben Oirat confederation. Period 50-70s. 15th century was a period of severe crisis in Mongolia. For several years there was no khan at all. Dayan Khan comes to power with the help of Mandulay Khatun in the 80-ies of 15th century. He unites the Eastern Mongols. Taishi Iburay, Mandulay and Burhai resisted him. Dayan Khan, having united the steppe and driving his opponents to Kukunor, launched an offensive against the Ming Empire and achieved greater success than Esen. After the death of Dayan Khan Bodi Alaga, Mongolia actually turns six khoshuns into a confederation. In the second half of the XVI century. this confederation was headed by Altan Khan and Tumen Dzasaktu Khan. After the death of Tumen-Zasaktu in 1592, the Chakhar Khanate lost its supremacy among the Mongols under Buyan Setsen-Khan. Ligden-Khan returned leadership to the Chahar Khanate. The latter raided China and received tribute from the Ming Empire. He had to face the expansion of the Manchus and he held it back until 1634. The southern Mongols were incorporated into the Qing Empire in 1636. After the death of Ligden Khan, leadership in the Mongol world was shared between the Khotogoyt Altyn Khans and the Oirat Jungar Khuntaiji. This rivalry was decided in favor of the Oirats in 1667, who defeated Lubsan-taishi. The Khalkha-Mongols were divided into the possessions of the Setsen-Khans, Tushetu-Khans and Dzasaktu-Khans in the 80-ies of 17th centur. The Oirat Khuntaiji hampered the Khalkha Mongols, which forced the latter to accept the recognition of Manchu suzerainty at the Dolonnor kurultai. The Manchus significantly limited the rights of their vassals in the 20-30s of 18th century. Chingunzhab raised an uprising in Khalkha-Mongolia in 1758-1759, but it was suppressed by the Manchus. Khalkha-Mongolia became closely dependent on the Aisin Gioro dynasty after 1760. At the beginning of the twentieth century. The Mongols began the struggle for independence, which ended in success in 1911. Key-words: Yuan Empire, Northern Yuan, Oirats, Eastern Mongols, Khalkha Mongols, Altan-Khan state, Manchus, Qing Empire. Бұл мақала Юань империясы құлағаннан кейінгі кезеңдегі моңғолдардың тарихына арналған. Юань империясы жүйелік дағдарыстың, эпидемияның және кіші мұз дәуірінің басталуының салдарынан құлдырады. 1368 жылы моңғолдар солтүстік Қытайдан қуылды. Юньнань мен Ляодундағы жекелеген моңғол анклавтары 70-80 жылдарға дейін созылды. XIV ғ. Тогон-Темір қазірдің өзінде Солтүстік Юань әулетін құрды. XIV ғасырдың басына дейін Моңғол даласында шыңғысидтер басым болды. 1438 жылы Шығыс Моңғол қарсыласы Аругтайды жеңді. Есеннің өзін Хаган деп жариялау әрекеті Шығыс моңғолдардың да, ойраттардың да қарсылығына тап болды. 1455 жылы Есеннің қайтыс болуы Дурбен Ойрат конфедерациясының ықпалының төмендеуіне әкелді. XV ғасыр Моңғолиядағы ең қатал дағдарыс кезеңі болды. Бірнеше жыл бойы Хаган мүлдем болған жоқ. 80-ші жылдары XV ғ. Мандулай-Хатунның көмегімен Даян хан билікке келеді. Ол Шығыс моңғолдарды біріктіреді. Тайши Ибурай, Мандулай және Бурхай оған қарсы тұрды. Даян хан даланы біріктіріп, қарсыластарын қуып жіберді Кукунор, Мин империясына шабуыл жасап, үлкен жетістіктерге жетті эсенге қарағанда. Даян хан Боди Алаг қайтыс болғаннан кейін Моңғолия алты хошун конфедерациясына айналады. Бұл конфедерацияны Алтан хан мен Тумен Дзасакту хан басқарды. 1592 жылы Тумен-Засакту қайтыс болғаннан кейін Чахар хандығы моңғолдар арасында Буян сец-ханның басшылығынан айырылды. Көшбасшылықты Чахар хандығына қайтаруды Лигден хан қайтарды. Ол маньчжурлардың кеңеюіне тап болды және оны 1634 жылға дейін ұстады.Оңтүстік моңғолдар 1636 жылы Цин империясының құрамына кірді. Лигден хан сметасынан кейін моңғол әлеміндегі көшбасшылықты хотогойт алтан хандары мен ойрат жоңғар хунтайджи бөлісті. Бұл бәсекелестік ойраттардың пайдасына шешілді 1667 ж лубсан-Тайшаны жеңген. Халха моңғолдары сетсен хандарының, тушету хандарының және дзасакту хандарының иеліктеріне бөлінді. 80-жылдары XVII ж. ойрат хунтайджи халха- моңғолдарды қысып, соңғыларын Долоннор құрылтайындағы маньчжурлық жүздікті мойындауға мәжбүр етті. 20-30 жылдары XVIII ғ. маньчжурлар өздерінің вассалдарының құқықтарын едәуір шектеді. 1758-1759 жылдары Халха-Моңғолияда көтеріліс көтерілді Чингунжаб, бірақ оны маньчжурлар басып тастады. 1760 жылдан кейін Халха-Моңғолия Айсинь Джиоро әулетіне тығыз тәуелді болды. ХХ ғасырдың басында моңғолдар тәуелсіздік үшін күресті бастады, ол 1911 жылы сәттілікпен аяқталды. Түйінді сөздер: Юань империясы, Солтүстік Юань, ойраттар, шығыс Моңғолдар, халха- моңғолдар, Алтан хандар мемлекеті, маньчжурлар, Цин империясы.