UYGURLARDA PEHLİVANLIK VE ÇAĞATAY TÜRKÇESİ İLE YAZILMIŞ BİR PEHLİVANLIK RİSALESİ

Dilimize Farsça’dan geçen Pehlivan kelimesi, “bahadır, güreşçi” anlamlarının yanı sıra kültürümüzde ok atan, kılıç kullanan, yiğit, savaşçı, güreşçi kişilere verilen bir unvan olarak alp tipolojisine karşılık gelmektedir. Pehlivanlar tarih boyunca sadece fiziki yönden üstünlükleri ile değil, erdemli ve üstün ahlaki davranışları ile de toplumda itibar gören kişiler arasında yer almış ve taşıdıkları meziyetler dolayısıyla örnek kişilikler oluşturmuştur. Türklerin ata sporu olan güreş, düğün, bayram, eğlence ve kutlama törenlerinin vazgeçilmez unsurları arasında yerini alarak Türk kültürünün yaşatıldığı her coğrafyada kendine özgü yöntem ve teknikleri ile çeşitlenmiş ve şekillenmiştir. Güreş, Uygur Türkleri arasında da geçmişten günümüze geleneksel bir spor ve oyun mahiyetinde yaşatılmakta ve bu sporun icracısı olan güreşçiler arasından en yetenekli olanlar pehlivan olarak adlandırılmaktadır. Pehlivanlık kavramı, Uygur Türklerinin sözlü kültür ürünlerinde Sadir Palvan, Seyit Noçi gibi destan kahramanları etrafında teşekkül eden sözlü kültür ürünleri ile halk hafızasında yaşatılmaktadır. Ayrıca “zara hetme” ve “meşrep” gibi geniş katılımlı toplantılardan “seyle-baravet” ile “Nevruz” ve “Maysa” bayramı gibi mevsimlik kutlamalara ve dinî bayramlara kadar birçok toplumsal törende güreş, sosyo-kültürel ve rekreatif bir etkinlik olarak karşımıza çıkmaktadır. Aynı zamanda son yıllarda mesleki örgütlenmeler vasıtasıyla geleneksel bir spor olarak Uygur Türkleri arasında yaşatılmakta ulusal ve uluslararası müsabakalarda temsil edilmektedir. Kültürel ve törensel arka planı ile pehlivanlık ve pehlivanlar, sözlü geleneğin yanı sıra tarihî metinlerde ve yazmalarda da yerini almıştır. Bu yazma eserlerden biri Uygurlar arasında yaygın olan meslek risaleleridir. Mesleki bir nizamname niteliğinde olan bu risaleler, Çağatay Türkçesi ile yazılmış olup mesleklerin ortaya çıkışı, pirleri, mesleği icra edenlerin uyması gereken kurallar ve meslek icrası sırasında okunması gereken ayet ve duaları ihtiva eden eserlerdir. Çalışmada esas alınan risale, Sen Petersburg Rusya Bilimler Akademisi, Doğu Bilimi Enstitüsü kütüphanesinde A.406’da kayıtlı bulunmaktadır. Söz konusu yazma temelinde Uygur Türklerinin sosyo-kültürel yaşamında pehlivanlığın yeri ve önemi işlevsel halkbilimi yöntemi ile değerlendirilmiştir. Sonuçta, pehlivanlık kavramı, pehlivanların özellikleri, pehlivanın yetişme sürecinin yanı sıra pehlivanlık gösterirken uyulması gereken kurallar ve ayetler hem yazınsal bağlam hem de sözlü gelenek dikkate alınarak ortaya konmaya çalışılmıştır.