MİLLİ BİLİNCİN TAŞIYICILARI – SUFİ GRUPLARININ RUS VE SOVYET İŞGALİNE KARŞI AYAKLANMALARI

Rus Imparatorluğu’nun genişleme politikası sonusunda Türklerin meskun olduğu yerler işgal altına girdi. Çarlık Rusyası’nın uyguladığı yönetim politikası ilk yıllarda yerel nüfusla iyi geçinme, daha sonra onların eski inançlarını ve dinlerini asimile etmek, milli geleneklerini dejenere etmek üzerine kuruldu. Sibirya’da bu siyasi amaç şamanist Türkleri önce Hristiyanlaştırmak, sonra da Ruslaştırmak üzerine inşa edilmiştise, Orta Asya, Volgaboyu, Kafkaslar, Dağıstan ve Azerbaycan’da İslam adına mücadele eden tarikat yapılarını tasfiye etmek hedef olarak belirlenmişti. Resmi İslâm’ın dinî kurumları kısa zamanda “beyaz kralla” iyi geçinmek yolunu tuttukları hâlde siyasi bir örgüt gibi kurumsallaşan Müridizm, İşanizm, Kadirilik, Seyitlik işgale karşı ayaklanma başlattı. Milli değerleri koruma adı altında yapılan tüm ayaklanmalar ayrı ayrı isyancı grupları birleştirebilen karizmatik lider yoksunluğu, belirli stratejik planın olmaması isyanların aynı anda başlamaması ayaklanmaların mağlubiyeti ile neticelendi. Çarlık Rusyası döneminde Müslüman Türk memleketlerinde mücadeleye öncüllük eden işanlar, müritler, seyitler, dervişler vb. tarikat üyeleri aynı şekilde Sovyet idolojisinin din politikasına karşı da barışmaz tavır sergilediler. Öldürülen, sürgün edilen sufi grupları üyelerinin başlattıkları hareket zayıflasa da, kesintiye uğrasa da milli bilinç yaşamağa devam etti ve bağımsızlıkla, komünist rejimin çökmesiyle nihayi hedefine ulaştı. Makalede, 1830’da Car-Balaken (Hamzet Bey, Mehmet Han, Kafi Molla) ayaklanması, 1879’da Gök-Tepe direnişi ve arkasınca 1880-1881 Ahal-Teke (Kurbanmurat İşan ve Kerimberdi İşan) ayaklanması, 1880-1890 yıllarında İşanların Fergana isyanları, 1898’de Andican (Dukçi İşan) ayaklanması, Şeyh Şamil’in Kafkas Savaşı (1834-1859), 1916 Ayaklanması (İşanlar ve Bibi Soliha), Sovyet dönemi başkaldırıları, örneğin Karamakçin Karmaşası (Molla Jumagazı), Basmacı Hareketi, Çelebiler isyanı (Hacı Kasım Çelebi ve Behlul Behçet), Zakatala, Kuba, Şeki ayaklanmaları, özellikle İşan Şarifulla Tlyaşev ve müridlerinin anti-Sovyet propagandası (1948) vs. araştırma objesi olmuştur. Tüm bu isyanların manevi liderleri İslâmiyet’ten önceki gelenekleri yaşatan evliya grupları idi. Ayrıca din adı altında milli bağımsızlık mücadelesinin 1940’lara kadar devam ettiği tarihi faktlarla ortaya konulmuştur. Milli mücadelede önemli rol oynayan sufi grupları, aydınlar ve siyasi faallar Sovyetler Birliği’nin güçlenmesiyle çok büyük kayıplar verdiler. Direnişçi İşanlık, Seyitlik, Çelebilik, Müridizm ideolojisi kesintiye uğradı, bu ölüm-kalım savaşından sağ kurtulanlar ise gizli faaliyete geçerek, mücadele ruhunu bağımsızlığa kadar yaşattılar. Sovyet rejimi bu ateist savaşta ince bir siyasetle dinî kurumları da yanlarına çekebildiler. Dinî kurumlar, İşanizm, Müridizm, Kadirilik gibi tarikatların evliya kültü ve ziyaretler bağlamında gerçekleştirilen uygulamalarına karşı çıktılar ve bu savaşçı kesimi halkın gözünden salmağa çalıştılar, sonuçta onların yok edilmesinde rejime yardım etmiş oldular. Bu yazıda Müslüman Türk coğrafyasının çeşitli yerlerinde Milli Mücadele için isyan çıkaran sufi gruplarının tarihi rolü araştırlmağa çalışılmıştır.