Sınır-Ötesi Bir Uygarlık Operasyonu: Talcott Parsons’ın Uygarlık Okuması

Rudyard Kipling 1889 tarihli Dogu Bati Baladi’na “Ah Dogu Dogudur, Bati da Bati; bu ikisi asla bir araya gelmeyecektir” (Oh, East is East, and West is West, and never the twain shall meet) misralari ile baslar. Sonraki misralarinda Dogu ve Bati arasindaki bu ucurumun mahkeme-i kubra’ya kadar kapanmayacagini belirten bu siir, uluslararasi herhangi bir krizde bazi kose yazilarinda yeniden hatirlanir. Aktualite bencil, siddet duskunu ve saldirgan bir gecmisin kalintilarini gun yuzune cikarirken yasanan krizin aslinda daha buyuk bir problemin urunu oldugu vurgulanir: uygarlik problemi. Bilindigi uzere uygarlik, uygarlasma, muasirlasma, modernlesme gibi yakin anlamli bircok kavram toplumsal farkliliklari tasnif edip tiplestiren ve zaman icinde ideal bir toplum turunun hayatta kalacagini ongoren evrimci bir soylemle ic ice gecmistir. Bununla birlikte toplumsal evrim dusuncesinin, gunumuz uygar insanina, unutmaya calistigi hayvansal kokenlerini, somurgeci gunahlarini ya da gecmisteki hezimetlerini hatirlattigindan 19. yuzyildaki cazibesini kaybettigi de bir gercektir. Tarihin, ideolojinin veya meta-anlatilarin sonu hakkindaki soylemlerin sekillendirdigi cagdas dusuncenin, eski tarih felsefelerinin ikiliklerinden (Dogu-Bati, barbar-uygar, irrasyonel-rasyonel) arinmaya calistigi bir sir degildir. Hatta gunumuz insan bilimlerindeki en populer trendlerden birinin, eski toplumsal aciklamalarin isledigi gunahlari aciga cikarmak oldugu soylenebilir. Post-modern yaklasimlarin modern uygarlikla yaptigi radikal hesaplasma ise adeta siirin muteakip misralarinin hakliligini selamlar. Fakat eski tartismalarinin icindeki tum rahatsizliklar ortaya dokulmesine ragmen, uygarlik problemi neden hâlâ bireysel kanilarimizi yonlendirmekte ve toplumun gizli gundem maddesini olusturmaya devam etmektedir? Gundelik hayatimizda ufak bir aksaklik ortaya ciktiginda neden her seferinde uygarlik seviyemizi hatirlariz? Iletisim devrimi insanlar arasindaki mesafeleri kaldirarak dunyayi “kuresel bir koy” haline getirmisken neden uygarliklar arasinda gecilmez sinirlar varmis gibi hissederiz? Bu calismada “dunya tarihinin” cagdas bir yorumu olan 1940 sonrasi uygarlik/uygarliklar formasyonu Talcott Parsons’in tarih okumasi baglaminda ele alinacaktir. Amerika Birlesik Devletleri’nin savas sonrasinda dunyanin yeni merkez ulkesi haline gelmesiyle, dunya tarihinin ve uygarliklarin da bu guncel gelisme dogrultusunda okunmasini gerekli goruldu. Fordist-Keynesgil toplum modelini genel bir sistem kurami olarak formule eden Talcott Parsons’in dusunceleri, yalnizca ileri kapitalist toplumlarin guncel hayatini bicimlendirmekle kalmadi. Onun gecmis uygarliklari, cagdas toplumun ortaya cikisindaki bir bayrak yariscisi olarak goren tarih anlayisi, Bati-disi toplumsal yapilarin aciklanmasinda, modernlesme kuramcilari tarafindan asli bir referans kaynagi olarak kullanilmistir. Toplumlarin gecmisten bugune degisimlerini ele alan bu muktedir uygarlik yorumunu uc baslikta inceleyecegiz. Oncelikle savas sonrasi surecte cagdas toplumsal yapi ve iliskileri gecmis uygarliklarin asli gayesi olarak goren Parsons’in sistem kuramini, ikinci olarak orta doneminde kaleme aldigi toplumsal evrim ve uygarlik sureci hakkindaki goruslerini ele almaya calisacagiz. Yapisal-islevselciligin yanitsiz biraktigi sorulardan biri olan degisim problemini aciklamak adina tarihsel uygarliklara yonelen Parsons’in teleolojik okumasi, toplumsal degismenin fiziksel ve dogal kosullara adapte olamamaktan dogan icsel bir etkinin sonucu oldugunu ileri surer. Bu iddia tarihsel farkliliklari olculebilir ve kiyaslanabilir bir nicelige indirgediginden Batidisi uygarliklarin toplumsal yapi ve kulturel ozgunluklerini kapitalist sistemin soyut mantigi ile butunlestirmeye olanak tanir. Bu sosyolojik okumanin disarda kalanlarin iceriye nasil ve ne olcude dahil edilecegine dair belirledigi kuramsal yol haritasi, Soguk Savas donemi uluslar arasi iliskilerde, en azindan bir taraf icin, reddedilmez bir armagandir. Bu baglamda calismada ucuncu olarak toplumlar arasindaki iktidar iliskilerini sistem disi bir unsur, bir anlamda “zorunlu kotuluk” olarak mesrulastiran bu okumanin soguk savas surecinde Bati-disi dunya icin kullanildigi guncel bir uygulama alani olarak “modernlesme kuramini” ele alacagiz. Nitekim 1960 sonrasi siyasal iklimde varlik kazanan bu kuramin, temsilcileri ve temel gorusleri eski nufuzunu kaybetmesine ragmen, temel kabullerinin gunumuz uygarlik tahayyulunu bicimlendirmeye dolayli olarak devam etmektedir.