Dil Kurallarının Kıraat Tercihindeki Etkisi: Kutrub Örneği

Kur’an’i dogru okumak ve anlamak icin cesitli calismalar yapilmistir. Bu calismalarin bir kismi, Kur’an’in dili olan Arapca ile ilgili olmustur. Bu calismalarda bu dilin kurallari tespit edilmistir. Bu kurallar tespit edilirken Arapcanin sah eseri olarak kabul edilen Kur’an’dan da istifade edilmistir. Obur taraftan tespit edilen bu kurallar Kur’an’a uygulanmis, bu kurallar gerekce gosterilerek bazi kiraatler tercih edilmistir. Dil kurallarini Kur’an’a uygulayan ve bu acidan kiraat tercihinde bulunan ilk ve en onemli dilcilerden biri de Kutrub lakabi ile meshur olan Ebu Ali Muhammed b. el-Mustenir’dir. Kutrub, Me‘âni’l-Kur’an ve Tefsiru Muskili I‘râbih adiyla kaleme aldigi filolojik tefsirinin onemli bir kismini kiraatlere ayirmistir. Bunun icin calismanin konusu olan dil kurallarinin kiraat tercihindeki etkisi, Kutrub’un bu tefsiri baglaminda ele alinmistir. Bu calismada once kiraat kelimesinin sozluk ve terim anlamlari belirtilmis, kiraat ve dil âlimlerinin kiraatlere olan farkli yaklasimlarina deginilmis ve kiraat âlimlerinin, dil kurallari cercevesinde kiraatleri tercih veya tenkid eden dilcilere yonelttikleri elestirilere isaret edilmistir. Ardindan Kutrub’un hayati, mezhebi, hocalari, ogrencileri ve eserleri hakkinda bilgi verilmistir. Daha sonra Kutrub’un bu tefsiri baglaminda dil kurallarinin kiraat tercihindeki etkisinin uzerinde durulmustur. Bu kapsamda Kutrub’un ozelinde dilcilerin kiraat yaklasimlari hakkinda bilgi verilmis, Kutrub’un kiraat tercihine etki eden dil kurallari basliklar altinda ve ornekler uzerinde irdelenmistir. Kiraat âlimleri, Hz. Peygamber’den gelen kiraatleri tespit etmeye calismis, bunun icin sahih bir senede dayanan, Hz. Osman doneminde cogaltilan Mushaf nushalarinin en az birisine uygun olan ve bir vecihle de olsa Arapcaya uyumlu bulunan kiraatleri kabul etmis, digerlerini reddetmislerdir. Dilciler ise kiraat degerlendirme ve tercihlerini, dile gore yapmis; dile uygun gordukleri kiraatleri tercih etmis, dile aykiri bulduklari kiraatleri elestirmislerdir. Dilcilerden biri olan ve Mutezile mezhebi mensubu bulunan Kutrub, Basra’da dogmus, ilmini gelistirmek veya is bulmak amaciyla Bagdat’a gecmis, burada Abbasi halifeleri Mehdi veya Hârun er-Resid’in cocuklarini egitmis, daha sonra Kerec’e gecerek oranin valisi Ebu Dulef Kasim b. Isa el-‘Icli’nin cocuklarini talim etmeye baslamistir. Kutrub, vefatindan kisa bir sure once Bagdat’a donmus ve orada vefat etmistir. Kutrub, Me‘âni’l-Kur’an eserinde bir surenin tefsirine gecmeden once ilgili surenin kelimelerine dair nakledilen kiraatleri zikretmis ve mezkur kiraatler hakkinda gerekli gordugu dilsel aciklamalara yer vermistir. Kiraatlerin senedlerine yer vermeyen ve onlari bu acidan degerlendirmeyen Kutrub, kiraatlerin kârilerini genellikle zikretmis, bazen zikrettigi kiraatin kârisi hakkinda ihtilaf olduguna isaret etmistir. Kiraatlerin tabi olunmasi gereken bir sunnet oldugunu, bu konunun temelini naklin teskil ettigini ve kiraatlerin Mushaf hattina uygun olmasi gerektigini belirten Kutrub, genellikle Mushaf yazisina uygun olmayan kiraatleri en sona birakmistir. Kutrub, kiraatler icin dilsel aciklamalar yapmis ve onlarin dile aykiri olmadigini ispatlamaya calismistir; ancak dile uygunlugu gerekce gostererek bazi kiraatleri tercih etmistir. O, tercihlerini ahsen, akyes, aheb ileynâ vb. ifadelerle yapmis, tercih etmedigi kiraatleri ise sâz, mergub anhâ, kabih vb. tabirlerle ortaya koymustur. Kutrub bu tercihlerini genellikle lugat ve sarf ilimleri cercevesinde yapmis, zaman zaman nahiv ilminin kurallarina basvurmus, az da olsa belagat ilimlerinden de istifade etmistir. Kutrub, kiraatlerle ilgili degerlendirmelerini tamamen dil uzerinden yapmis, dile uygun bulmadigi mutevâtir kiraatlerin bile sâz oldugunu soylemis ve onlari tenkit etmekten geri durmamistir. Ayrica o, dile dayanarak bazi Kur’an kelimeleri icin farkli vecihler zikretmis ve bunlarin sahih/dogru/guzel oldugunu ifade etmis; ancak bunlarin kiraat olarak nakledilmedigini, bunun icin Kur’an’in bu sekilde okunamayacagini belirtmistir.