TÜRKİYE'S IMPACT ON AFGHANISTAN'S MODERNIZATION PROCESS AND FOREIGN POLICY (1920-1973)

Tarih boyunca birçok Türk boyunun geçiş güzergâhı olduğu gibi vatanı da olan Afganistan, 18. Yüzyıldaki bağımsızlık sürecinde bir dizi savaşa mekân olmuştur. İngiliz-Afgan bağımsızlık savaşları sırasında bölge istikrarsız bir yer olarak kalmış ve bu süreç, Amanullah Han’ın Hindistan’a saldırmasıyla başlayan Afgan-İngiliz savaşı sonucunda İngilizlerin Afganistan’ı krallık olarak tanımasıyla son bulmuştur. Amanullah Han, ülkesinin bağımsızlığını sağladıktan sonra, ülkesini geliştirmek için modernleşme sürecini başlatmış, Avrupa ve Türkiye seyahatlerinin ardından ülkesine çeşitli düzenlemeler yapmıştır. Amanullah Han bu radikal değişimleri uygularken, hemen hemen aynı yıllarda İran ile batılılaşma hamlesi yapan Rıza Şah gibi, Türkiye’yi ve Atatürk’ü kendisine örnek alarak kendi ülkesini çağdaşlaştırma faaliyetlerini başlatmıştır. Afganistan, bağımsızlığını kazandıktan hemen sonra Türk Hükümeti ile temasa geçmiş ve Türk-Afgan ilişkileri Milli Mücadele yıllarında artarak devam etmiş ve 1 Mart 1921 tarihli “Türk-Afgan Dostluk ve İşbirliği Antlaşması” bu ilişkinin temelini oluşturmuştur. Amanullah han döneminde başlayan modernleşme süreci Nadir Şah döneminde de sürdürülmüştür. Türkiye, Amanullah Han’ın tahttan indirilmesini ve yurtdışına çıkmak zorunda kalmasını hoş karşılamamıştır. Ancak Nadir Şah, ülkenin içinde bulunduğu şartları dikkate alarak tarafsızlık siyaseti uygulamıştır. Nadir Şah’ın Amanullah Han ile aynı kökenden olması ve ılımlı siyaseti üzerine Türkiye Nadir şah yönetimini kabul etmiştir. Nadir şah İç politikada ise ülkenin toplumsal şartlarını dikkatle takip edip muhalefete sebep olmayacak oranda reformları sürdürmüştür. Bu sayede Afganistan’daki tepki ve protestoları dindirmiştir. Ortaokulları yeniden açmış ve yükseköğrenim için yurtdışına öğrenci gönderme programının yeniden uygulamaya koymuştur. Nadir Şah, ülkelerle ekonomik ve diplomatik ilişkileri kurmaya çalışmıştır. Nadir Şah bu doğrultuda dış politikada özellikle Amanullah Han döneminde Türkiye ve İran ile kurulan sağlam ilişkileri yeniden tesis etmeyi amaçlamıştır. Nadir Şah için modern Türkiye Afganistan’a model olduğu gibi Atatürk de örnek lider olma vasfını devam ettirmiştir. Ancak Ancak Nadir Şah, modernleşme hareketlerine verilen tepkinin ardından çıkan kargaşada kısa bir süre sonra öldürülmüştür. Zahir Şah döneminde her iki ülke eğitim, askeri ve sağlık alanlarında işbirliğine gitmiş ve Türkiye’den uzmanlar Afganistan’a gönderilmiştir. Türkiye Afganistan’ın kalkınmasında teknik ve insani olarak yardımda bulunduğu gibi dış politikada da Afganistan’ın komşu ülkeleri ile yaşadığı sorunlara hakem ve arabulucu olarak da destek vermiştir. Ayrıca Afganistan’ın Milletler Cemiyeti’ne üye olmasını da desteklemiştir. 1930 yılı itibariyle Avrupa devletlerinin bölge üzerindeki egemenlik faaliyetlerinin artması Türkiye’nin Afganistan hassasiyetini de arttırmış, Türkiye’nin Kabil büyükelçisi Memduh Şevket Esendal’ın gösterdiği diplomatik girişimler sonucunda Afganistan sadabad paktının içinde yer almıştır. Sadabat Paktı Türkiye’nin bölge üzerindeki gücünün de bir tezahürü olmuştur. Türkiye İran, Irak ve Afganistan ile sıkı ilişkiler kurduğu gibi ilgili devletlerin aralarında yaşadığı sorunların çözülmesi ile ilgilenmiştir. İran’ın Irak ve Afganistan ile yaşadığı sınır sorunu ve Irak ile yaşanan aşiretlerin faaliyetleri sorununun çözüme kavuşturulması bölgede güçlü bir birliktelik havası yaratmıştır. Bu makalede Türk iye ile Afganistan ilişkileri süreci modernleşme ve dış politikadaki gelişmeler bağlamında incelenmiştir.