خوانش نشانه ـ جامعهشناختیِ رمان کودکانۀ «خرسی که چپق میکشید»: با رویکرد مارکسیستی

Abstract

مارکس از جامعه‌شناسان آلمان و فلاسفۀ پراگماتیسم است که با وارونه کردن «دیالکتیک هگلی»، نظریۀ مارکسیسم را بر پایۀ ماتریالیسم دیالکتیک بنیان نهاد. یعنی برخلاف ایده‌آلیسم هگلی که ایده (آگاهی و شناخت) را مقدم بر ماده می‌انگاشت، ریشۀ هر گونه تحول ایده را ماده می‌انگارد.از منظر مارکسیسم، جامعه بافت مناسبات انسانی نیست بلکه نظامی است مبتنی بر ابژه‌ها و قوانین ابژکتیو. مارکس و انگـــلس جهانی را مجسم می‌کنند که در آن نیروی جهانی‌شدۀ بازار اســــتیلا می‌یابد، بی‌توجه به اینکه چه آسیب‌هایی انسانی وارد آورده‌اند. این نظریه با تأکید بر تضاد درونی نظام طبقاتی شرایط اقتصادی را زیربنای شعور اجتماعی می‌خواند. ازآنجاکه کشمکش‌های بیناسوژه‌ای در رمان «خرسی که چپق می‌کشد» زاییدۀ شرایط اقتصادی است و پیرنگش بر پایۀ شکل‌گیری جامعۀ بورژوازی و تضادهای طبقاتی در مراحل گذار از سنت به مدرنیته؛ لذا این رویکرد برای آن رمان اختیار شده‌است. باتوجه به اینکه «نشانه‌شناسی» یک روش خواندن متن است که به بررسی روابط نشانه‌ها و چگونگی سازوکار تولید معنا می‌پردازد، مقالۀ حاضر، به روش تحلیلی‌توصیفی، در پی بازخوانی متن از طریق تحلیل نشانه‌هایی است که مؤید وابستگی مناسبات اجتماعی به شرایط اقتصادی است. مسئلۀ پژوهش چگونگی دگرخوانش نشانه‌شناختی متن، با تکیه بر رهیافت نظریات جامعه‌شناختی مارکس است. فروپاشی شوروی، به‌عنوان سردمدار نظام مارکسیستی، به‌معنای ناکارآمدی این نظام نیست. فقدان توجه بسنده به پارادایم‌های متعهدانۀ این نظام ضرورت پژوهش را آشکار می‌نماید. خوانش حاصل از مقالۀ پیش‌رو بیانگر این است که: رمان مذکور رمانی انتقادی است که عوارض تغییر گفتمان ناشی از حضور مدرنیته را آشکار می‌کند. «دگردیسی انسان به حیوان درآمدزا» در این رمان، استعاره‌ای است که بر از خودبیگانگی سوژه‌ها و قطع ارتباط آنها از دنیای نوستالوژیک ازدست‌رفتۀ انسانی‌شان دلالت دارد، ازخودبیگانگی‌ای که به اضمحلال خانواده و سپس به فروپاشی روابط انسانی کل جامعه می‌انجامد. این پژوهش برای نخستین بار در ایران از نظریۀ مارکس برای خوانش متون ادبی استفاده می‌کند.