Zamojska Rotunda w kontekście socrealistycznej narracji o mieście (1947-1953)

Abstract

Cel. Celem artykułu jest pokazanie nieznanego szerzej problemu funkcjonowania Zamojskiej Rotundy w latach 1947-1953, który wpisywał się w narrację socrealistyczną. Uczynienie z miejsca hitlerowskiej martyrologii pomnika nowego regionu Zamojszczyzny, było rodzajem tworzenia nowego człowieka socjalistycznego w regionie mocno dotkniętym represjami politycznymi od XIX stulecia do końca II wojny światowej. Omówione koncepcje. Przy badaniach wykorzystano podstawową dla dziedziny historii sztuki analizę archiwaliów (dokumentów, plakatów, książek wydanych w latach 1939-1953). Wyniki i wnioski. Dawna działobitnia i część fortyfikacji zamojskich w okresie okupacji niemieckiej została zamieniona w policyjny obóz i miejsce śmierci ponad 8 000 osób. Już w 1944 r. rozpoczęto prace dokumentujące zbrodnie oraz próbujące uporządkować teren dookoła obiektu. Nadano wtedy Rotundzie znaczenia pomnikowego jako punkt centralny cmentarza wojennego, dodatkowo zaaranżowano więzienne cele na muzeum martyrologiczne. W 1951 r. zaaranżowano nową wystawę, która tylko pośrednio dotyczyła wojennego dramatu, który miał tam miejsce. Z Rotundy planowano uczynić muzeum, które odpowiadało nowej, socrealistycznej narracji, w której Zamość stał się miejscem chłopskiego oporu przeciwko wyzyskowi władzy i zachodnim trendom, czego przejawem miała być jego architektura. Rotunda stanowi przyczynek do pokazania narracji, jaką snuto o mieście i regionie, które dotknięte wojennym dramatem, miało powstać jako stolica nowego regionu kraju, zwanego Zamojszczyzną. Wystawa w Rotundzie nie była prezentowana długo, ale wpisuje się w ogólny kontekst próby budowania nowego miejsca pamięci i nowej narracji o mieście. Wartość poznawcza. Artykuł wypełnia lukę w badaniach nad powojennym Zamościem, a zwłaszcza nad okresem socrealizmu w architekturze i kulturze miasta. Ukazuje też nieznany wycinek dziejów zamojskiej Rotundy, który zaistniał na krótko pomiędzy pierwszą prowizoryczną ekspozycją a ustalonym jej programem z lat 60. XX w., który z niewielkimi zmianami funkcjonuje do dzisiaj.