MODERN TÜRKİYE’DE UĞUR GETİRDİĞİNE İNANILAN HIDIRELLEZ PARASI

Abstract

Başlangıçta asker ve memurların maaşlarını kolay bir şekilde ödemek ve kaydını daha rahat tutabilmek için icat edilen sikke, işleri kolaylaştırdığından dolayı sonraları vergilerin ve haraçların ödemesinde de tercih edilmeye başlanmıştır. Sikke zaman içerisinde emek ve hizmetin her türünün ve her bir mal kalemi için belirlenen ederin karşılığına dönüşür ve bu bağlamda artık değişmez temel ödeme aracıdır. Önceleri sadece değerli madenden basılırlarken sonradan değersiz madenden de sikke darbı paranın tanınırlığını arttırır. Gündelik yaşam içerisindeki rolü arttıkça sikkenin sosyal, kültürel, politik, dinsel ve bir o kadar da bireysel sebeplerden ötürü farklı amaçlar içinde kullanıldığı gözlemlenmiştir. En bilindik durumlar kimi zaman metalinden, formundan, kimi zaman ise üzerinde taşıdığı ikonografyadan ve yazılardan, ya da basan otoritenin kimliğinden ve gücünden dolayı paranın ideal bir koruyucuya dönüşmesi ve muska (amulet) olarak kullanımıdır. Sikkenin kemden, kendisine “para parayı çeker” atasözünden de anlaşıldığı üzere atfedilen doğal büyüsel mistik özelliği onu aynı zamanda ideal bir uğurluğa (talismana) dönüştürür. Bir sikkenin muska ya da uğurluğa dönüşüm evrelerini gözlemlemek Antik Çağlar’dan beri ona atfedilen büyüsel özelliklerin neler olduklarını biliyor oluşumuzdan dolayı görece kolaydır ve bu durum bugün içinde para bulunan ritüelleri yorumlamamıza çok yardımcı olur. Her ne kadar sikke başlı başına pozitif güç taşıyan bu bağlamda hem kemden kötüden koruyan hem de bolluk bereket getiren olsa da her zaman bu yeterli olmamaktadır. Buna en güzel örnek de Hıdırellez parasıdır. Türkiye’nin hemen hemen her yerinde kutlanan Hıdırellez ritüeli Balkanlardan Ortadoğu’ya geniş bir coğrafya’da kutlanan en önemli bahar bayramlarındandır. Her yıl 5 Mayıs akşamı Hızır ile İlyas’ın buluştuğuna inanılan Hıdırellez günü bolluk, bereketle özdeştir. O günün akşamı Hızır tek tek evleri dolaşır, dilekleri kabul eder. Ona inananlar için Hızır varlığıyla doğanın yeniden canlanmasına, kurumuşun yeşermesine ön ayak olandır. Zor durumlarda, felaket anlarında karşımıza kurtarıcı, yardımcı olarak çıkar. İnsanları sınayıp iyi ve temiz kalplileri ödüllendirir ve her dokunduğuna bereket ve bolluk getirir. İşte tam da bu sonuncu özelliğinden dolayı her yıl 5 Mayıs gecesi genellikle gül dalına içinde para olan bir kırmızı kese asılır. Kimi zaman da gül dibine bırakılır. Bazen de kese yerine ağzı açık bir cüzdan, içinde para bulunan bir çanta konulur. Nadiren paraların gömüldüğü de bilinmektedir. 6 Mayıs sabah erkenden geri alınan paralar artık Hızır’ın eli değdiğinden dolayı uğurludur. Bir yıl boyunca çoğunlukla cüzdanın bir köşesinde ya da çantada saklanır. Diğer paralarla karışmasın diye genellikle üzeri kırmızı ojeyle boyanır, bezin içine dikilir, üstü bantlanır. Parayı korumaya yönelik tedbirler sahip olan özelinde oldukça bireysel eylemlerin görülmesine de yol açar. Yeni Hıdırellezle birlikte eski uğur paraları uğurluk özelliğini yitirse de çoğu zaman tercih edilen evin bir köşesinde onları muhafaza etmektir. Bu eski Hıdırellez paraları bazen denize, akarsuya atılmakta, bazen de fakire verilmekte ya da aynı sebeple yol üstünde bir yere bırakılmaktadır. Bu paraları hükmü kalmadığı için harcayan ya da tekrar uğur parasına dönüştürmek için yeni Hıdırellez’de keseye koyan da vardır. Bu çalışma göstermektedir ki Hızır’ın ve onun dokunduğu paranın uğurlu olduğuna duyulan inanç oldukça yaygındır ve cinsiyet, sınıf ayrım gözetmeksizin olgu bireyler tarafından kabul edilmekte, öğretilmekte ve yaşatılmaktadır.