Tanrı’nın Basitliği Üzerine Plantinga ve Eş‘ariler

Abstract

Tanri’nin basitligi doktrini Hristiyanlik ve Islamiyet’in de dahil oldugu cesitli dini gelenekler tarafindan savunulmus bir dusuncedir. Tanri’nin basitligi, ana-akim yoruma gore Tanri’nin sifatlarinin Tanri’nin kendisiyle ayni olmasini gerekli kilar. Bu makale, Tanri’nin basitligi doktrinine karsi yoneltilen birtakim elestirileri inceleyip tartismaktadir. Dikkate alinan argumanlar gunumuz Bati literaturunden Alvin Plantinga’ya ve Es‘ari gelenekten ise Abdulkāhir el-Bagdâdi ve Sa‘duddin et-Teftâzâni’ye aittir. Bu argumanlarin mantiksal yapisini aciga cikaracak sekilde yeniden insasi yapildiktan sonra onlara karsi getirilebilecek iki onemli elestirinin nasil yanitlanabilecegi hakkinda oneriler sunulmaktadir. Plantinga’nin Tanri’nin basitligi doktrinine karsi getirmis oldugu elestiri, Tanri’nin sifatlari ile ayni kabul edilmesi durumunun yol acacagi kabul edilemez sonuclar uzerine kuruludur. Eger Tanri’nin zati ilahi sifatlar ile ayni ise, bu durumda sifatlarin hepsi zatiyla ayni olacak, bu sonuc ise sifatlarin birbiriyle ayni olmasini beraberinde getirecektir. Butun sifatlarin birbiriyle ayni olmasi ise sadece tek bir sifatin olmasi anlamina gelecektir ki bu hal Tanri’nin kudret, bilgi vs. gibi farkli sifatlarinin inkâri demektir. Benzer bir akil yurutmeyle, Tanri’nin basitligi tezinin, sifatlarin soyut nesneler olmasindan dolayi, soyut bir nesne oldugu, dolayisiyla evreni yaratabilecek kudret ve iradeye sahip sahsi bir varlik olmadigi sonucuna da yol actigi gosterilebilir. Olmayana ergiye (kiyâsu’l-hulf, reductio ad absurdum) dayali bu argumanlarin benzerlerini Es‘ari gelenekte de bulmaktayiz. ‘Abd al-Qāhir al-Baghdādī, Tanri’nin sifatlari ile ayni kabul edilmesi durumunda sifatlarin da birbirleriyle ayni kabul edilmesi gerekecegini, bu kabulun ise ilahi ilim ve kudretin taallukatinin da ayni olmasi sonucunu doguracagini soyler. Ne var ki Allah’in zatini bildigi halde kudretinin zatina taalluk etmemesi bu iki sifatin taalluklarinin ayni olmadigini, dolayisiyla ilahi basitlik tezinin yanlisligini gosterir. Sa‘duddin et-Teftâzâni’ye gore ise sifatlar kendi baslarina kaim varliklar degildir, ancak baska bir varliga bagli olarak var olabilirler. Eger Tanri sifatlariyla ayni kabul edilecek olursa, Tanri’nin da benzer sekilde baskasina bagimli bir varlik olarak kabul edilmesi gerekir. Goruldugu uzere, her iki Es‘ari dusunur de Plantinga’nin argumanlarina benzer sekilde olmayana ergiye dayali bir akil yurutme yontemini takip ederek Tanri’nin basitligi doktrinini elestirmektedir. Bu argumanlar, Tanri ve sifatlari arasinda bir ayrim oldugu varsayimindan hareketle kurulmustur. Nitekim hicbir sekilde ayrim yapilamayacak olsa ne diye sifatlarin ilahi zat ile ayni oldugu tezi savunulmaya calisilsin. Bu argumanlara getirilecek elestirilerin de boyle bir ayrimi busbutun reddetmeden Tanri ve sifatlari arasindaki ayniyeti aciklayan bir modele dayanmasi gerekir. Bu acidan dikkate alinabilecek en seviyeli elestiri, Frege’nin manâ (Sinn/sense) ve gonderim/mâsadak (Bedeutung/referent) ayrimina atifla yapilacak bir ayniyet soylemine dayanabilir. Edward Feser bu ayrima dayali bir basitlik tezini Aquinas’in analojik yuklemleme teziyle de destekleyerek savunmaktadir. Fakat boyle bir savunmanin da, yakindan incelendiginde, basarili olamadigi gorulecektir.