اثرپذیری مقدمۀ کوشنامه از دیباچۀ شاهنامه با تأکید بر تحمیدیه

Abstract

آغاز کردن سخن با نام خدای، پیشینه‎ای دیرینه در نوشته‎ها و آثار برجای مانده از زبان‎های کهن ایرانی داشته است. این سنت از آغاز عهد اسلامی نیز تا کنون همچنان ادامه داشته است. شاعران حماسه‎سرای‌ دورۀ اسلامی، مطابق با یک آیین مرسوم، پیش از ورود به موضوع اصلی، منظومۀ خویش را با دیباچه‌ای ‎آغاز کرده‎اند که با نام خدا شروع می‌شود. محتوای این دیباچه‎ها، در درجۀ نخست، شامل تحمیدیه، گزیده‎ای از اعتقادات دینی و مشرب فکری شاعر حماسه سراست که عمدتا با الهام گرفتن از سبک شاهنامه ساخته و پرداخته شده است. پژوهش حاضر که با نگرش توصیفی و بر پایۀ روش استقرائی در دو متن شاهنامه و کوش‎نامه انجام گرفته، تلاشی درجهت نمایاندن رابطه میان مقدمۀ کوش‎نامه و دیباچۀ شاهنامه است و تأثیرپذیری مقدمۀ کوش‎نامه از شاهنامه را در سایۀ پیرامتنیت بررسی می‌کند. نتایج حاصله از مطالعۀ بخش‎های تحمیدیه در هر دو منظومه و تطبیق آنها با یکدیگر نشان می‎دهد که در بخش آغازین کوش‎نامه و شاهنامه، ستایش یزدان و احصاء اسماء و صفات ذاتی، افعالی و تنزیهی خداوند، جایگاه والا و ارجمندی را به خود اختصاص داده و سایر بخش‌های زیر مجموعۀ آن نیز؛ همچون ستایش و ارج خرد، چگونگی آفرینش، ستایش دانش و ارزش سخن، نعت پیامبر(ص) و اندرز، نیز در هر دو اثر از جلوۀ خاصی برخوردار بوده و تأثیر آشکار شاهنامه را بر کوش نامه نشان می دهد. ایرانشاه در سرودن بخش‎های اصلی و داخلی مقدمۀ کوش‎نامه، در گنجانیدن عناصری نظیر: اهدای اثر، درآمد یا مدخل اثر، چگونگی دسترسی به یک نسخۀ منثور و اشاره به مأخذ و همچنین مدح پادشاه عصر، از فردوسی پیروی‌کرده است. سرانجام با بررسی‎های انجام گرفته، مشخص گردید که مقدمۀ کوش‎نامه در مقام متن حاضر، از دیباچۀ شاهنامه در جایگاه متن غایب در چگونگی ساختار، تأثیر فراوان به خود پذیرفته و شاهنامه نقش آشکار و بنیادینی در کیفیت بازتولید محتواهای مقدمۀ کوش‎نامه داشته است.