İslam Düşüncesinde İnsan Fiilleri: Farklı Söylemler Ortak Amaçlar

Abstract

Insan fiilleri konusu, ilk donemlerden itibaren kelâm ilminin tartismali konulari arasinda yer almistir. Ilâhi sifatlardan kaza ve kadere, husun kubuh meselesinden aklin sinirlarina, imkânsiz seylerle sorumluluktan akla dayali sorumluluga, cevher araz bahislerinden nedensellige, kudret kavraminin analizinden ahlâki davranislarin kaynagina kadar bircok mesele ile dogrudan ya da dolayli olarak irtibatli olan insan fiilleri konusu etrafinda Islam dusunce tarihi icerisinde bircok sey soylenmis ve yazilmistir. Bu calismada insan fiilleri meselesi, hususen, Allah’in ilim, irade ve kudreti karsisinda insanin fiili uzerindeki etkisi kapsaminda ele alinmistir. Bu meselede Mu‘tezile, Allah’in, kendi iradesi ve hikmeti geregince, insana verdigi kudret ile onun iyi ve kotu fiillerini yapma ve terk etme konusunda bagimsiz oldugunu, insanin yaptigi kotu eylemlerin, herhangi bir sekilde Allah’in sifatlariyla iliskilendirilemeyecegini savunur. Sunni kelâmcilar, insanin eylemlerini, insanda yaratilan hâdis kudret ile Allah’in var ettigini, kotu fiillerin ise yaratilma yonuyle Allah’a, yaratilma sebebi olarak insanin kesbine/iradesine nispet edilmesi gerektigini ileri surerler. Bununla birlikte sunni kelâmin temsilcileri Mâturidiler ve Es‘ariler insanin fiili uzerindeki etkinligini ifade eden kesbin mâhiyetinin ne oldugu hususunda ayrisirlar. Mâturidiler kesbin mevcut/somut bir sey oldugunu soylemekten kacinirken, Es‘arilerde kesbin, Allah’in yaratilan bir fiili oldugu kanaati on plana cikmaktadir. Kelâmcilarin ilâhi sifatlar ve tabiattaki hareketlerin/fiillerin isleyisi gibi konularda tartisma halinde olduklari Messâi felsefeciler ise insan fiillerini Ilk Ilke’den feyz eden ezeli neden-sonuc zincirinin bir halkasi olarak degerlendirirler. Bununla birlikte onlara gore bu zincirin her halkasi ilâhi inâyet ile meydana gelmektedir. Onlar ayrica ahlâken kotu kabul edilen fiilleri, her yonden tam ve hayir olan Ilk Ilke’ye degil, neden-sonuc surecindeki fâil nedenlere nispet ederler. Ozet olarak hem kelâmcilara hem de felsefecilere gore insanin fiillerinin nihâi kaynagi ilâhi irade ve kudrettir. Ahlâken ya da dinen kotu olan fiiller insanin iradesine bagli olarak meydana gelirler. Insan, iradesi ya da kudreti nedeniyle yaptigi eylemlerden sorumludur. Bu hususlarda hemfikir olan felsefeciler ve kelâmcilar bu meseledeki goruslerini farkli kavram ve ilkeleri merkeze alarak izah etmisler; temelde ayni fikri anlatmak isterken soylem tarzlarinda ve tâli ilkelerde farkli bir tutum sergilemislerdir. Bu farklilik su sorular ekseninde kendini gostermistir: Sorumluluk, fiili var eden guce mi, fiili belirleyen iradeye mi dayanir? Insanin iradesine bagli olarak kotu bir fiili yaratmasi nedeniyle Allah’a kotuluk nispet edilir mi? Âlemin, Ilk Ilke olan Allah’tan, O’nun bilgisi ve zâti geregi sâdir olmasi Allah’in iradesiz ve etkisiz bir fâil olmasini ve dolayisiyla insanin, fiilleri uzerinde etkisi olmayan mecbur bir neden/fâil olmasini gerektirir mi? Kelâmcilar ve felsefeciler bu sorularin cevaplari baglaminda farkli gorusler ortaya koymus olsalar da onlar yukarida degindigimiz hususlarda ittifak etmislerdir. Bu calismada Islam dusunce tarihinde derin ayrismalara neden bir problemin arka planinda ortak bir amacin oldugu fikri ortaya konulmaya calisilmis ve Islam dusunce tarihinin soylenenler uzerinden degil de soylenmek istenenler uzerinden okunmasinin, dislayici olmayan ve sinirlari genisleten yeni acilimlar saglayabilecegine isaret edilmistir. Calismanin baslica kaynaklari adi gecen dusunce ekollerinin temel metinleridir. Calismanin inceleme alani, insanin fiilleri uzerindeki etkisi ile sinirlandirilmistir. Calisma ana bolum ve sonuc bolumu olmak uzere iki kisimdan olusmaktadir. Ana bolumde ekollerin yaklasimlari, ilâhi sifatlar ve insanin etkinligi seklinde iki acidan incelenmis, sonuc kisminda tartismalarin ardindaki ortak kanaatler tespit edilmeye calisilmistir.