موسیقی، سنجهای در شناخت اوج و فرود رباعی فارسی

Abstract

جدای از مضمون رباعی آن‌چه بیش از هر ویژگی دیگر موجب برجستگی آن شده سادگی زبانی، بی-پیرایگی بیانی، ایجاز و موسیقی گوش‌نواز آن است. سهم موسیقی در حسن قبول قالب رباعی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. این در حالی است که قالب رباعی بیش از قالب‌های دیگر شعری با موسیقی پیوند دارد؛ تا بدان‌جا که وزن، یکی از مؤلفه‌های تمایزبخش این قالب است. از این رو بررسی تطبیقی موسیقی نخستین رباعیات فارسی با نقطه اوج آن می‌تواند نقش و جایگاه موسیقی را در سیر رباعی‌سرایی فارسی و رسیدن آن به نقطه کمال تبیین کند. در این مقاله در شیوه‌ای توصیفی-تحلیلی و با استناد به داده‌های آماری، ویژگی‌های موسیقایی رباعیات رودکی به عنوان یکی از آغازگران این قالب با رباعیات خیام به عنوان اوج رباعی‌سرایی فارسی مقایسه شده است. از این رو رباعیات رودکی بر مبنای 34رباعی چاپ نفیسی و براگینسکی و مقابله با چاپ‌های دانش‌پژوه، شعار و جهانگیر منصور مورد استفاده قرار گرفته و رباعیات خیام با توجه به اختلاف گستردهء چاپ‌های مختلف و اتفاق نظر غالب خیام‌پژوهان در مورد اصالت رباعیات موجود در کتاب‌های مرصادالعباد، تاریخ جهانگشای جوینی، نزهه‌المجالس، تاریخ وصاف و تاریخ گزیده و با توجه به34 رباعی موجود در این کتاب‌ها مبنای این پژوهش است. نتیجه این پژوهش نشان می‌دهد که رودکی با بهره‌گیری افزون‌تر از اختیارات شاعری و عدم توجه به ظرافت‌هایی چون نسبت حروف سکون و متحرک مصراع‌ها، کم‌توجهی به موسیقی کناری و درونی و سرانجام غفلت از موسیقی آشنای واژه‌های فارسی نتوانسته است از جاذبه‌های موسیقایی رباعی برای جذب مخاطب بهره بگیرد در حالی که خیام با دقت در بهره‌گیری کمی و کیفی از اختیارات شاعری، پای‌بندی بیشتر به ویژگی‌های موسیقایی وزن اصلی رباعی، بهره‌گیری اعتدالی از ظرفیت‌های موسیقی کناری و درونی در کنار ایجاد آهنگی آشنا با به کارگیری واژه‌های اصیل فارسی از برجستگی موسیقی رباعی در جذب مخاطب و کمال این قالب بهره برده است.