Muslihuddin Kestelî’nin Ḥâşiyetü’s-suğrâ ʿale’l-muḳaddimâti’l-erbaʿa Adlı Eseri: Tahkik ve Tahlil

Abstract

Sadruseria’nin (ol.747/1346) baslattigi dort onerme (Mukaddimât-i Erbaa) metni kelam, felsefe ve fikih zemininde tartismasi yurutulen husun-kubuh problemi ile baglantili bir bicimde insan eylemlerini konu edinir. Metin uzerine Teftâzâni (ol.791/1390) etkili ve elestirel bir serh yazmistir. Mukaddimât-i Erbaa hasiyesinde Kesteli (ol. 901/1496) iki temel sorunu tartismaktadir. Bunlardan biri husun-kubuh, digeri insan fiilleridir. Husun-kubuh aksiyolojik, fiiller ontolojik yapisiyla incelenmektedir. Ahlâki degerlere koken arayisi husun-kubuh tartismasidir. Fiillerin ontolojideki hiyerarsisini tespit etmek ise bir diger problemdir. Bu calismanin temel amaci Fatih Sultan Mehmet’in emriyle yazilmis Ḥâsiyetu’s-sugrâ ʿale’l-muḳaddimâti’l-erbaʿa’da yer alan kelâmi tartismalari arastirmaktir. Hasiye temelde, ahlâki yargilarin kokenini, husun-kubuh problemiyle irtibatlandirilan insan eylemlerindeki ozgurluk ve kader sorununu ele almaktadir. Husun-kubuh ve insan fiilleri sorununu tartismaya acmak ise Tanri, tabiat ve insan anlayisi cercevesinde belki tum dusunce sistemini ilgilendiren baska alt basliklarin etraflica sorusturulmasini gerekli kilmistir. Hasiyeye bakildiginda tartisilan meselelerin ana kaynaklarini daha cok Tavziḥ-Telviḥ isimli fikih usulu kitaplari olusturmaktadir. Bu iki kaynaktan dogrudan alintilar veya dolayli aktarimlarin yapildigi kolayca gorulebilir. Yan kaynaklara muracaat nadiren yapilmistir. Fakat birincil kaynaklardan yapilan iktibaslar muellif tarafindan yorumlanarak ve acimlanarak yeniden guncellenmistir. Bu makalede Kesteli’nin yorumlari tahlil edilecektir. O’nun Ḥâsiyetu’s-sugrâ ʿale’l-muḳaddimâti’l-erbaʿa adli eseri derinlikli analiz edilecek ve ilk kez tahkikli nesri sunulacaktir. Mukaddimât-i Erbaa metni elestiri kulturunun bir urunudur. Elestirel dusuncenin iki temeli vardir: Curutmek ve ispat etmek. Elestirel dusunce cift yonludur. Elestiri faaliyetini tek yonlu yurutmek yanlistir. Karsit fikri yalnizca curutmek yetersizdir. Yanlisi gostermek yeterli degildir. Dogru fikrin de temellendirilmesi gerekir. Tavziḥ’de Sadrusseria husun-kubuh ve insan fiilleri ozelinde Es‘ari’yi elestirmektedir. Bu elestiriye gore iyilik-kotuluk akilla temellendirilmelidir. Ote yandan insan eylemlerinde ozgurdur. Bilindigi uzere Es‘ari’ye gore dinle temellendirilir. Insana verilen kesb ise belirsizdi. Tavziḥ uzerine Telviḥ adiyla serh yazan ise Teftâzâni’dir. O’nun yorumlari kelâmi acidan basarilidir. Ancak bu yorumlar, onun Mukaddimât-i Erbaa kabul ettigi anlamina gelmez. Teftâzâni acisindan Sadrusseria’nin kanitlari zayiftir. Tavziḥ ve Telviḥ’deki teolojik cekismeler gerilim duzeyine ulasmistir. Ayrismanin kokleri, Mâturidi ve Es‘ari farklilasmasina dayanir. Aslinda bu ekoller, kullandiklari yontem bakimindan birbirinden farkli degildir. Yurunen yollar ayni olmasina ragmen ulasilan sonuclar farkli olmustur. Bunun temel nedeni, meselenin muglak olmasidir. Husun-kubuh sorunu cok boyutludur. Tanri ve insanla dogrudan ilgilidir. Bilgi alani kadar varlik alaniyla irtibatlidir. Husun-kubuh meselesindeki pozisyon diger teolojik sorunlari belirleyicidir. Kotuluk probleminin kokeni, bu soruna dayanir. Burada sorgulanan Tanri ve insan eylemleridir. Eylemlerin alacagi deger yargilari irdelenmektedir. Hangi eylem ahlâki ve iyidir? Bu makalede tartisilan diger bir onemli sorun insanin eylemleridir. Insan iradesinin ozgurlugu meselesidir. Mutlak Tanri karsindaki insanin konumu bir sorundur. Cunku Tanri’nin mutlak kudreti, iradesi ve ilmi vardir. Ote yandan Tanri insana sorumluluk yuklemistir. Fakat bu sorumlulugun sinirlari nedir? Kesteli tum bu sorunlari Sadrusseria ve Teftâzâni baglaminda tartismaktadir. Buyuk resimde Mâturidi ve Es‘ari ekolleri vardir. O yeni bir resim cizmemektedir. Fakat resimdeki cizgileri belirginlestirmektedir. Bu makalede metinlerin karsilikli analizi yapilacaktir. Kavramlarin iceriklerine ve kullanimlarina onem verilecektir. Fikirler, ana kaynaklarindan elde edilerek tartisilacaktir. Meselelerin koklerine ve degisik uzanimlarina temas edilecektir. Farkli dusunce ekollerinin etkilesimlerine yer verilecektir.