Şiî Bir Mutasavvıf Olan Mûnis Ali Şâh’ın Burhânü’s-sâlikîn İsimli Eserinde Tasavvuf Müdafaası

Abstract

Sünnî ve Şiî dünyada tasavvuf ve kökeni hakkında pek çok tartışma yaşanmıştır. Bu tartışmalarda tasavvufun menşeinde İslam dışı bazı düşüncelerin yer aldığı iddia edilmiştir. Mutasavvıflar da eserlerinde tasavvufun kaynağının âyet ve hadislere dayandığını ispat etmeye çalışmışlardır. Bu nedenle ilk dönem tasavvuf klasiklerinin ana fikrini, tasavvufun Sünnî düşüncenin çerçevesinde bir ilim olduğunu ispatlama gayretleri oluşturmuştur. Şiî âlimler de tasavvuf ve menşeine dair eleştirilerde bulunmuşlardır. Şiâ’da Cemâleddin el-Murtazâ er-Râzî’nin Tebsiratü’l-avâm fi ma’rifeti makâlâti’l-enâm adlı eseri, tasavvufun eleştirildiği ilk kitaplardan biri olmuştur. Şiîliğin Safevîler ile birlikte İran’ın resmi mezhebi haline gelmesiyle bölgede köklü bir geçmişe sahip tarikatlar nüfuzunu kaybetmeye başlamıştır. İran’da varlığını devam ettirmek isteyen Ni‘metullâhiyye mensupları ise hem devlet yetkilileri hem de ulemâ tarafından çıkarılan olumsuzluklarla baş etmek zorunda kalmıştır. Kaçarlar döneminde İran’da yaşayan Muhammed Ali Bihbehânî, Ni‘metullâhiyye tarikatı mensuplarına husumet besleyen âlimlerin başında gelmiştir. O, tasavvufa reddiye mahiyetinde Risâle-i Hayratiyye isimli bir eser kaleme almıştır. Bihbehânî, eserinde mutasavvıfların Sünnî olduğunu özellikle dile getirmiştir. Dolaysıyla gerçek Şiâ ile tasavvuf arasında bir ilişkinin düşünülemeyeceğini ileri sürmüştür. O, İmamlar’ın tasavvuf aleyhindeki sözlerini nakletmeyi de ihmal etmemiştir. Bihbehânî, eserinde Ni‘metullâhiyye mensuplarına özel bir parantez açarak onlar hakkında kötü ithamlarda bulunmuştur. Bu nedenle Bihbehânî, eserini özellikle Ni‘metullâhiyye tarikatı mensupları aleyhinde yazmıştır. Ni‘metullâhiyye tarikatı şeyhi olan Mûnis Ali Şâh, gerek mensup olduğu tarikat mensupları aleyhinde yazılan bir kitabın olması gerekse de tasavvufa yapılan ağır eleştirilerin İran’da devam etmesi nedeniyle tasavvufu müdafaa eden bir eser yazmıştır. Yirminci yüzyılda yaşayan Mûnis Ali Şâh döneminde İran batılı ülkelerin baskısına maruz kalmış ve Birinci Dünya Savaşı çıkmıştır. Babası Vefâ Ali Şâh ile döneminin önde gelen âlimlerinden zâhirî ve bâtınî ilimleri tahsil eden Mûnis Ali Şâh, ülkesinin içinde bulunduğu bu kötü duruma kayıtsız kalmamıştır. Siyasî partilere üye olarak gazete çıkararak ve yayınevi kurarak insanları ülkesinin maruz kaldığı duruma karşı bilinçlendirmede ön saflarda yer almıştır. Daha sonraki dönemlerde siyâsî faaliyetlerine son vermiş ve bir tarikat şeyhi olarak faaliyetlerini yürütmüştür. İlmi birikimi ve şahsiyetiyle başkent Tahran’daki hankahını her tabakadan insanların yoğun olarak uğradığı merkezlerinden biri haline getirmeyi başarmıştır. Mûnis Ali Şâh, irşad faaliyetlerinde bulunurken bazı kesimlerce tasavvuf aleyhtarlığı yapılmaya devam edilmiştir. Döneminin ileri gelen mutasavvıfı olduğundan ve ülkenin merkezinde yaşadığından tasavvuf karşıtlarıyla en fazla Mûnis Ali Şâh muhatap olmuştur. Müntesipleri ve tasavvufa meyilli insanlar da aynı nedenlerden dolayı tasavvuf hakkında akıllarında beliren sorular için ona başvurmuşlardır. Nitekim Burhânüs’sâlikîn isimli eserini sevenlerinin ısrarı üzerine yazmıştır. Araştırmalarda Safevîler’den itibaren tarikatların izlerinin İran’da silindiği dile getirilmiştir. Ni‘metullâhiyye gibi Şiîler içinde varlığını sürdürebilen tarikatlar hakkındaki çalışmalar ise ihmal edilmiştir. Ülkede hala var olan tarikat mensuplarının tasavvuf savunması önemli bir husus olduğundan Mûnis Ali Şâh’ın bu konuyu işlediği Burhânüs’sâlikîn isimli eserini incelemek tasavvuf alanındaki çalışmalara katkı sağlayabilecek bir husustur. Çünkü o, tarikat ve tasavvuf husumetinin Sünnî çevreye göre çok daha sert ve müsamahasız olan bir ortamda tarikatlara yapılan baskılara birebir şahit olmuştur. Ayrıca Mûnis Ali Şâh, yakın bir dönemde yaşadığından Şiî dünyada tasavvufa yapılan tenkit ve savunmaların hepsini dikkate alarak eserini yazmıştır. Bu bakımdan müellifin eserini incelemek, Şiâ’da yakın dönemde tasavvufa yapılan eleştirileri ve tasavvufa müdafaasında kullanılan argümanları ortaya çıkaracaktır. Çalışmanın amacı da bu iki hususu mercek altına almaktır. Müellif, eserinde tasavvufun kökeninin İslam’a dayandığını vurgulamış, Şiâ ve tasavvuf arasında bulunan husumeti kaldırmayı amaçlamıştır. Mûnis Ali Şâh, âyet, hadis ve tarih kitaplarından deliller getirerek tasavvufun kökeninin İslam’a dayandığını göstermeye çaba sarf etmiştir. Bu konuyu işlerken üzerinde durduğu en önemli mevzulardan bir tanesi sûfî kelimesidir. Mûnis, sûfî kelimesinin Hz. Peygamber zamanından önce kullanıldığını savunmuştur. Ona göre Şiî dünyada tasavvuf aleyhtarlarının en fazla kanıt gösterdikleri İmamlar’a atfedilen sözler, dikkatlice tahlil edilmemiştir. Mûnis Ali Şâh, Burhânüs’sâlikîn’de geniş bir şekilde İmamlar’ın bu sözlerini tevil etmeye gayret etmiştir.