Tasavvufun ve Epistemolojik Bir Araç Olarak İlhamın İbn Teymiyye Düşüncesindeki Yeri

Abstract

OZ: Bu makalenin amaci Selef anlayisina dayali bir gelenegin savunucusu olarak taninan Ibn Teymiyye’nin tasavvufa ve tasavvufi bilginin temel araci olan ilhama yaklasimini calismaktir. Tasavvufi istilahlari genel sufi anlayistan farkli bir sekilde yorumlayan Ibn Teymiyye bircok kimse tarafindan kati bir tasavvuf karsiti olarak gorulmustur. Ayrica Ibn Teymiyye’nin surekli olarak Kur’an, hadis ve Selefin dusuncelerini dini bilginin temeli olarak sunmasi onun ilham ve rasyonel metotlar ile elde edilen bilgiye sicak bakmadigi, bunlara epistemolojisinde yer vermedigi dusuncesinin ortaya cikmasina ve zaman icinde gelismesine neden olmustur. Hâlbuki arastirmamizin sonucunda Ibn Teymiyye’nin tasavvufu belli sartlar ile kabul etmesinin yani sira ilhamin epistemolojik degerini de onayladigi sonucuna ulasilmistir. O, tasavvufu erken donem ve sonraki donem tasavvuf olarak incelerken, ilhami dogaustu olaylarin bir alt kategorisi olarak gordugu ilim bâbinda ele almaktadir. Tasavvufun ve ilham ile gelen bilginin Kur’an, sunnet ve Selefin dusunceleri isiginda test edilmesi gerektigine inanan Ibn Teymiyye’nin yaptigi reddetmek degil, kendi kriterleri dogrultusunda meseleyi detayli olarak incelemektir. Bu nedenle, konuyu elestirel ve betimsel olarak ele alan makalemiz Ibn Teymiyye’nin tasavvufa ve tasavvufi bilginin temel dayanagi olan ilhama yonelik tutumuna odaklanmaktadir. OZET: Islam tarihinde en etkili, uretken ve tartismali âlimlerden biri olan Ibn Teymiyye dini bilgi edinmede en iyi ve en guvenilir yolu bulmak icin samimiyetle caba sarf etmistir. Bu caba sonucunda onun Kur’an, hadis, Kelâm, Islam felsefesi ve Yunan felsefesi hakkindaki muazzam bilgisi verimli eserleri vasitasiyla musâdehe edilebilir. Epistemolojik, teolojik ve felsefi ifadelerinin daginik bir sekilde bulundugu eserlerinde vahiy, insan akli, ilham, tasavvuf, Aristo mantigi, Şia’nin temel prensipleri, tefsir metotlari, hadis ilmi, âlemin yaratilisi, ilahi isim ve sifatlar, cihat, fikhi meseleler gibi bircok farkli konuya yer verilmistir. Tasavvuf, Ibn Teymiyye’nin goruslerini bildirdigi tum bu mevzular icerisinde en problemli olanlardan biridir. Baslica en buyuk seyh olarak bilinen Ibnu’l-Arabȋ’ye yonelik elestirilerinden dolayi Ibn Teymiyye tasavvufun ve ilham-kesif ile Allah tarafindan kulun kalbine gonderilen bilginin amansiz bir muhalifi olarak kabul edilmistir. Elbette o , ittihâd, hulul, vahdet-i vucud, a ʿ yân-i sâbite, hatemu’l-evliyâ gibi tasavvuf ve Ibnu’l-Arabȋ calismalarinda sikca karsilasilan kavramlara karsi cikmistir. Bu kavramlara ilave olarak, Ibn Teymiyye tum ittihâd dusuncelerini gerek genel gerekse ozel ittihâdi da reddetmektedir. Ibn Teymiyye’nin eserlerinin detayli arastirilmasi ile onun tasavvufu Erken donem ve Sonraki donem seklinde iki kisimda ele aldigi gorulecektir. Sapkinlik olarak gordugu Sonraki donem tasavvufu Ibn Teymiyye felsefi ve ameli yonleriyle incelemektedir. Ayrica, ameli yonlerine yonelttigi elestirilerinin yani sira, onun itirazlari Yunan felsefesi, Hiristiyanlik, Zerdustluk gibi gayr-i Islami kaynaklardan alinan ve panteist, monist, metafizik tasavvuf gibi isimlerle de anilan felsefi tasavvufta yogunlasmaktadir. Ancak, Ibn Teymiyye israrla tasavvufun gecerliliginin Kur’an ve hadislere tâbi olmakla mumkun oldugunu savunurken, velâyet ve ilham gibi tasavvufi ogeleri kendi metoduyla yorumlamaktadir. Ona gore, tarihsel olmasa da metodolojik olarak Erken donem mutasavviflarindan gorulen Abdulkâdir-i Geylâni, Sehl b. Abdillah et-Tusteri, ve Maʿruf-i Kerhi gibi kimseler Kur’an ve hadislere tam anlamiyla tâbi olmuslardir. Bir bilgi edinme yolu olarak degerlendirilen ilhama gelecek olursak, oncelikle ilhamin hakikatinin Ibn Teymiyye ogretisinde tartisilmadigini soylemek gerekir. Ilham, ne interaktif bir iletisimdir ne de bir hurafe. Buna karsin, Ibn Teymiyye’ye gore ilham, tasarruf ve bilgi olarak zuhur edebilen dogaustu olaylardan olup bilgi kategorisinde degerlendirilmesi gereken bir olgudur. Ona gore, Allah kulun kalbinden perdeyi kaldirdiginda kalp, ilahi kontrol ile dogru, gecerli ve câiz olan yolu takip etmek uzere yonlendirilir. Bundan dolayi, ilham ile gelen bilgiyi rahmani ve seytani olarak siniflandiran Ibn Teymiyye dini ve manevi egitim ile kalbin arindirilmasinin onemini vurgular.  Ilham ile gelen bilginin gecerliligi ve kabul edilebilirligi soz konusu olunca Ibn Teymiyye Kur’an, hadis ve Selefin gorusleri isiginda gelen bilginin teste tabi tutulmasini onerir. Ona gore, bu bilginin dogrulugu onun ancak Islam kaynaklari terazisine konulmasiyla tespit edilebilir. Ibn Teymiyye’ye gore kesif-ilham ile bilgi almak evliyalik gostergesi olmadigi icin ve dogaustu olaylarin hem bilgi olarak hem tasarruf olarak musrikler, kâfirler, Kitap ehlinden ve bidʿat ehlinden kimseler tarafindan da ortaya konulabilecegi icin bu sekil bir test gereklidir. Kisacasi, yukarida da belirtildigi gibi, Ibn Teymiyye ilhamin epistemolojik hakikat ve degerini tartismiyor. Dahasi, zayif hadis rivayetlerini, zayif rasyonel argumanlari ve zayif kiyas hukumlerini tercih etmektense ilham ile gelen bilgiyi tercih etmektedir. Bundan dolayi, eger Ibn Teymiyye ogretisinde bir epistemolojik hiyerarsiden bahsedecek olursak, pek muhtemel bu hiyerarsi vahiy, insan akli ve ilham seklinde olurdu. Sonuc olarak, ilham ile gelen bilginin dogrulugu ve guvenilirligi cesitli sartlar gozetilerek kabul ediliyor olsa da, Ibn Teymiyye’nin epistemolojisinde ilham bir metot olarak bulunmaktadir.