Büyük Selçuklu Devleti’nde Vezirin Yargısal-Cezaî Görev, Yetki ve Sorumlulukları Üzerine

Abstract

Büyük Selçuklu Devleti’nde vezir, hükümdardan sonra gelen en yüksek idareci idi. Dönemin telakkisine göre, sultanın ve ülkenin iyi veya kötü gidişatı vezire bağlıydı. Kendisinden önceki İslâm ve Türk-İslâm devletlerinde olduğu gibi, Büyük Selçuklu Devleti’nde de vezir, devlet işlerini geniş bir salâhiyetle sevk ve idare ederdi. Bu cümleden olarak vezir; idarî, askerî, malî, siyasî, dinî işlerde yetki sahibi idi. Devlet teşkilâtını oluşturan her bir dîvân (dîvân-i inşâ ve’t-tuğrâ, dîvân-i istifâ-yi memâlik, dîvân-i işrâf-i memâlik, dîvân-i arz), idarî bir hiyerarşi ile başında vezirin bulunduğu dîvân-i a’lâya bağlı idi. Dolayısıyla vezir, bürokrasinin başı idi. Bununla birlikte, geniş yargısal-cezaî salâhiyeti de haizdi. Bu çalışmada, Büyük Selçuklu Devleti’nde vezirin yargısal-cezaî görev, yetki ve sorumlulukları çerçevesinde kadı’l-kudat ve kadıları tayin etmek ve azletmek, gerek dîvân-i mezâlimde ve gerekse dîvân-i mezâlim dışında şikâyetlerle ilgilenmek, davalara bakmak, hükümler vermek, suçları bağışlamak, cezaları kaldırmak hususları ele alınacaktır. Nihayet, adalet ve zulüm ekseninde Büyük Selçuklu vezirlerine yöneltilen takdirler ve tenkitlere değinilecektir.