GAMALI HAÇ (SWASTİKA) VE BUDİST UYGUR KÜLTÜRÜNDE KULLANIMI

Abstract

Eski Türk dinî, Gök Tanrı inancı, Budizm, Manihaizm ve İslamiyet gibi öğreti ve dinlere da-yanmaktadır. Eski Türk düşünce sistemi, başta ritüel ve ayinler gibi uygulamalar olmak üzere, kültür yaşantımızı gösteren birçok unsuru bünyesinde barındırmaktadır. Kronolojik olarak dinî kültür ve etkileşimler açısından yazılı belgeler bizlere, Eski Türk dinî inanç sisteminin Budizm ve İslamiyet gibi iki ana kola sahip olduğunu göstermektedir. Çalışmanın konusu, Buddha dinî temelli eski Türk inanç sistemi olduğundan Budist düşünce sisteminin Eski Türklerdeki yansımaları önem arz etmek-tedir. Eski Türk dinî yaşamının bu kolu, 9-14. yüzyılları kapsamakta ve ağırlıklı olarak da Buddha dinine dayalı gelişen Budist Uygur dinî yaşamını oluşturmaktadır. Başta Çince olmak üzere, Tibetçe, Soğdca, Toharca ve Sanskritçe gibi dillerden yapılan çevirilerle gelişim bulan Eski Türk düşünce sisteminin Budist kolu, Eski Türklerin Budist yaşantısını göstermesi bakımından dikkat çekici unsur-lara sahiptir. Dharma (öğreti) temelli Budist fikirlere dayanan dinî gelenek, günümüze gelen yazılı ürünlerle görülmektedir. Buddha dinine dayalı Eski Türkçe yazılı metinler dışında, Turfan ve Dun-huang çevresindeki yaşam alanlarında elde edilen sanatsal ürünler, zengin bir Budist kültürün varlı-ğından da haberdar etmektedir. Eski Türk inanç sisteminin Budist kolu, canlı ve gelişkin dinî uygu-lamalar kültürüne sahiptir. Meditasyon, yoga ve görselleştirme uygulamaları ile tefekkür etme, büyü-lü sözlerle dinî ve din dışı amaçlarla korunma arzusu, icra edilen uygulamalarla görülmektedir. Çin, Soğd ve Tohar Budizmi’ne dayalı olarak gelişen ve kronolojik olarak 9-12. yüzyılları kapsayan Türk Budizmi, Uygurların 13. yüzyılda Moğol hâkimiyetine girmeleri ile Buddha dininin başka bir kolu olan Tibet Budizmi ile tanışmışlardır. Budist bir inanırın ‘aydınlanma’ amacını büyülü sözler, kutsal daireler, meditasyon ve yoga gibi tekniklerle kısa sürede gerçekleştirmesini ilke edinen Tibet Budiz-mi, Eski Türk inanç sisteminde Tibet etkili Budist düşünce sisteminin unsurlarını göstermesi bakı-mından zengin örneklere sahiptir. Eldeki çalışma, bu yönüyle yazılı metinler tanıklığında Tibet etkili Budist düşünce sisteminin Budist Uygurlardaki yansımalarını ele almaktadır. ‘Şans/talih’ kavramına dayalı sembolik bir nesne olan Sanskritçe swastika ifadesi, ‘gamalı haç’ olarak bilinmektedir. Dünya üzerinde başta Hindistan olmak üzere, Afrika ve Amerika gibi birçok kültürde swastika ‘gamalı haç’ figürü, ‘iyi şans/talih, zenginlik’ bildirir. Eski Türk inanç sisteminde hem siyasi bir terim hem de ‘iyilik getiren şey, baht, talih ve uğur’ anlamlı ‘kut’ ifadesiyle ilişkili olan swastika terimi, ilk kez Buddha dinine dayalı dinî bir kültür geliştiren Uygurlar vasıtasıyla görülmektedir. Bu doğrultuda, çalışmada öncelikle swastika teriminin sahip olduğu niteliklere değinilip kavramın Budist düşünce sisteminde içerdiği dinî anlam ortaya konacaktır. Devamında ise Eski Türkçe yazılı belgeler tanıklı-ğında, swastika terimi üzerine değerlendirmeler yapılarak sözcüğün Budist Uygurlarda ‘iyi şans/talih’ temennisi olarak kullanımına değinilecektir.