ГУННО-САРМАТСКИЕ ДУХОВНО-МИРОВОЗЗРЕНЧЕСКИЕ КОМПОНЕНТЫ В ПАМЯТНИКАХ ПЛЕМЕН КАНГЛЫ (НА ОСНОВЕ МАТЕРИАЛОВ ПАМЯТНИКОВ СРЕДНЕГО ТЕЧЕНИЯ СЫРДАРЬИ)

Abstract

Мақалада Сырдарияның ортаңғы ағысындағы қаңлы кезеңінің ескерткіштерінде анықталған ғылыми әдебиеттерде ғұн және сармат тайпайларына тән деп сипатталатын рухани – дүниетанымдық компонент-тер қарастырылған. Ғұн компоненті ретінде бас сүйегі жасанды түрде деформацияланған қаңқалар негізге алынса сармат компоненттері ретінде ромб және аяғы айқасқан қалыптағы жерлеулер негізге алынған. Бұл компоненттердің Сырдарияның ортаңғы ағысына қалай енгендігі түсінікті болу үшін теориялық мәліметтер келтірілген. Нақты айтар болсақ бұған ғұндардың батысқа қарай жылжуы және Ахаменидтер мен Арал жағалауындағы массагеттердің қақтығысынан кейін орын алған қоныс аудару процестері себеп болғандығы айтылған. Осыдан кейін қаңлы ескерткіштеріндегі сарматтардың рухани-дүниетанымдық компоненттеріне кезек берілген. Бұл тарауда қаңлы қорымдарынан анықталған ромб және аяғы айқасқан қалыптағы жерлеулер талқыланған. Аталмыш жерлеулер Батыс Қазақстан, Арал маңы, Қаратеңіздің солтүстігі және т.б. аймақтардағы аналогтарымен салыстырылған. Сонымен қатар бұл жерлеулердің семантикасына байланысты болжамды ойлар айтылып, бұрыңғы адамдардың жерлеу дәстүрі құндылық-тарының реконструкциясы жасалған. Ал, мақалада Арыс өзені жағасы мен Отырар аймағынан табылған бас сүйегі деформацияланған қаңқалар ғұн компоненті ретінде қарастырылған. Бұл ғұрыптың Батыс Қазақстан, Мысыр және Жерорта теңізі жағалауында да бар екендігі анықталған. Адамдардың бас сүйекті деформациялаудағы мақсатының не екендігі жөнінде мәліметтер берілген. Кілт сөздер.Ғұн, сармат, қаңлы, қорым, компонент, оба, Отырар, Арыс, Сырдария. Мақала Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі тарапынан қаржылан- дырылған тіркеу номері BR18574175 болып табылатын«Қазақстан тарихындағы ғұн-сармат кезеңі: пәнаралық зерттеу, талдау және қайта жаңғырту» тақырыбындағы бағдарламалық – нысаналы жоба негізінде дайындалды. В статье рассматриваются выявленные в памятниках племен канглов, в среднем течении реки Сырдарья, духовно-мировоззренческие компоненты, характеризуемые в научной литературе как характерные для гунно - сарматских племен. В качестве гуннского компонента подразумеваются костяки с искусственно деформированным черепом, в качестве сарматского компонента – захоронения в позе всадника, когда ноги раздвинуты ромбом или в позе с перекрещенными ногами. Приведены теорети-ческие данные для обоснования того, каким образом эти компоненты оказались в среднем течении Сырдарьи. В частности, отмечается, что это было вызвано переселением гуннов на запад и миграцион-ными процессами последовавшими после столкновения Ахеменидов и массагетов Аральского побережья. В исследовании затрагивается духовно-мировоззренческая составляющая сарматов в памятниках канглов. Исследование освещает причины захоронения в позе с ромбовидным положением ног или со скрещенными ногами из могильников канглов. Также приводятся рассуждения о семантике подобных погребений, приведена рекострукция погребальной традиции древних насельников. Выявленные костные останки с деформированными черепами, с погребений Арысского и Отрарского региона, рассматри-ваются как гунский компонент. Приводятся аналогии из памятников Западного Казахстана, Приаралья, Северного Причерноморья и других регионов. Установлено, что аналогичный обряд зафиксирован также в памятниках Западного Казахстана, Египта и Средиземноморского побережья. Приведены сведения о причинах деформации черепа. Ключевые слова. Гунны, сарматы, канлы, некрополь, компонент, курган, Отрар, Арысь, Сырдарья. The article deals with the spiritual and ideological components identified in the monuments of the Kanglу tribes, in the middle reaches of the Syr Darya River, characterized in the scientific literature as characteristic of the Hunno-Sarmatian tribes. As a Hun component, skeletons with an artificially deformed skull are implied, as a Sarmatian component - burials in the pose of a rider, when the legs are spread apart in a rhombus or in a pose with crossed legs. Theoretical data are presented to substantiate how these components ended up in the middle reaches of the Syr Darya.In particular, it is noted that this was caused by the migration of the Huns to the west and the migration processes that followed the collision of the Achaemenids and the Massagetae of the Aral coast. The study touches upon the spiritual and ideological component of the Sarmatians in the Kangly monuments. The study highlights the reasons for burial in a diamond-shaped or cross-legged position from the Kangl burial grounds. There are also arguments about the semantics of such burials and a reconstruction of the burial tradition of the ancient inhabitants. The discovered bone remains with deformed skulls from the Arys and Otrar regions' burials are considered a Hun component. Analogies are given from the monuments of Western Kazakhstan, the Aral Sea region, the Northern Black Sea region, and other regions. It has been established that a similar rite was also recorded in the monuments of Western Kazakhstan, Egypt, and the Mediterranean coast. Information about the causes of skull deformation is given. Keywords. Huns, Sarmatians, Kangly, necropolis, component,mound, Otrar, Arys, Syrdarya.