Ш.УӘЛИХАНОВШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ «ҚАЗАҚ» ЭТНОНИМІМЕНҚАЗАҚХАНДЫҒЫНАҚАТЫСТЫДЕРЕКТЕР

Abstract

The article analyzes the issues of the formation of the Kazakh people, the origin of the ethnonym "Kazakh" and the formation of the Kazakh Khanate in the research of Shokan Ualikhanov. The scientist was particularly interested in the ethnonym "Kazakh", the etymology of tribes, and information about the processes and stages of the formation of the Kazakh people. According to Sh. Ualikhanov, the term "Kazakh" existed until the Turkic period and was used to denote "free and wanderer." Sh. Ualikhanov attached a specific ethno-social meaning to the term that he argued had developed over time. The conclusions of the scientist on this question were close to the truth compared to the results of the scientists before and after him. His research on the origin of the Kazakh people and the establishment of the Kazakh Khanate was based on specific conclusions that he studied during his studies in the cadet corps, and then developed in his research "Kazakh genealogy" and others. Keywords: Shokan Ualikhanov, Kazakh, Kazakh Khanate, ethno-social, ethnogenesis, "Kazakh genealogy", Central Asia, tribe. Мақалада Шоқан Уәлиханов зерттеулеріндегі қазақ халқының қалыптасуы, «қазақ» этнонимінің шығуы мен Қазақ хандығының құрылуы туралы мәселелер қарастырылды. Ғалымды «қазақ» этнонимі, рулар мен тайпалардың этимологиясы, қазақ халқының құрылу үдерістері мен кезеңдері туралы мәліметі ерекше қызықтырды. Қазақ халқының этногенез мәселесіне көңіл бөле отырып, «қазақ» этнонимінің семантикасы мен оның пайда болуына мән берді. Шежірелерден, ортағасырлық шығыс қолжазбаларынан, батыс ғалымдарының еңбектерінен, қытай деректерінен, орыс жылнамалары мен шығыстанушылардың зерттеулерінен қазақтың этникалық тарихы туралы деректерді іздестірді. Уәлихановтың пайымынша «қазақ» сөзі Шыңғыс хандәуіріне дейін, түркі заманында өмір сүрген. Бұл ұғым «еркін» деген мағынада қолданылған. Ғалым «қазақ» сөзінің шығуы мәселесін зерделей отырып, «Қазақ халық поэзиясының түрлері туралы» зерттеуінде: «Көне заманда «қазақ» деген сөз ерікті және еркіндікте деген мағынада кездеседі...» деп жазды. «Қазақ» ұғымына этноәлеуметтік мән берген. Оның аталған мәселе төңірегіндегі тұжырымдары өзіне дейінгі және өзінен кейінгі ғалымдардың нәтижелерімен салыстырғанда ақиқатқа барынша жақын болды. Қазақ халқының шығу тегі мен қазақ хандығының қалыптасуы туралы ізденістерін кадет корпусында оқып жүрген кезде бастап, кейін оны «Қырғыз шежіресі» және тағы басқа зерттеулерінде дамыта түсті. Түйін сөздер: Шоқан Уәлиханов, қазақ, Қазақ хандығы, этноәлеуметтік, этногенез, «Қазақ шежіресі», ру-тайпа, Орталық Азия. В статье рассматривается вопросы формирования казахского народа, происхождения этнонима «казах» и образования Казахского ханства в исследованиях ШоканаУалиханова. Ученый интересовался этнонимом «казах, этимологией племен, сведениями о процессах и этапах формирования казахского народа. Обращая внимание на проблему этногенеза казахского народа, он акцентировал внимание на семантике этнонима «казах» и его происхождении. Искал источники по этнической истории казахов, в генеалогиях казахского народа, средневековых восточных рукописях, западных и китайских источниках, русских летописях и исследованиях востоковедов. По мнению Уалиханова, слово «казах» существовало до эпохи Чингисхана в тюркские времена. Это понятие использовалось в значении «свободный». Ученый, изучая вопрос происхождения слова "казах», в исследовании «О видах казахской народной поэзии» отметил: «В древности слово "казах" встречается в значении произвольного и свободного...". Он изначально придавал этносоциальное значение понятию "казах". Выводы ученого по данному вопросу были близки к истине по сравнению с результатами ученых до и после него. Поиски происхождения казахского народа и становления Казахского ханства он начал во время учебы в кадетском корпусе, а затем развил в трудах «Казахское родословие» и других. Ключевые слова: ШоканУалиханов, казах, Казахское ханство, этносоциальный, этногенез, «Казахское родословие», Центральная Азия, племя.