Checking the Reliability of Muqâtil b. Sulaymān’s Tafsīr Narratives: Text Comparison with ′Ali b. Abī Talha’s Tafsīr Narratives

Abstract

Hicrî ilk üç asırda İslam düşüncesi teşekkül ederken yaşanan siyasî karışıklıklar İslamî ilimler tarihine ilişkin algılamalarımızı büyük oranda şekillendirmiştir. Özellikle Ehl-i Hadîsin paradigmayı belirlediği dönemde bazı kişi ve eserlere atfedilen değerlerde öncesine göre bir düşüş gözlemlenmiş hatta yer yer görmezden gelinmişlerdir. Bazı kimseler bu gelişen şartlar altında değer kaybına uğrarken bazıları da güvenilir addedilmiştir. Bu bağlamda Ali b. Ebî Talha, İbn Abbâs’a nispet edilen nakiller arasında en muteber kabul edilirken Mukâtil b. Süleyman görmezden gelinen kimselerdendir. Mukâtil için bu görmezden gelinme ve değer kaybının, döneminin siyasî ve ilmî şartları bağlamında gerçekleştiği varsayımından hareketle bu çalışma, Mukâtil b. Süleyman ve Ali b. Ebî Talha’nın tefsir nakillerinin hem lafız hem de mana yönünden karşılaştırılmasını içermektedir. Mukâtil hakkında zikredilen onun Ehl-i Hadisten, Sıfatıyyeden, Müşebbihe-Mücessimeden ve Zeydiyyeden olduğuna dair iddialar şimdiye dek sadece siyasî ve dönemsel değerlendirmelerle ele alınmış eseri üzerinden kapsamlı bir araştırmaya gidilmemiştir. Çalışmamızdaki mukayese ile Mukâtil’in tefsir nakillerinin, hakkındaki iddialar çerçevesinde ona atfedilen yorum biçimlerini taşıyıp taşımadığının tespit edilmesi amaçlanmaktadır. Böylece Mukâtil b. Süleyman’ın tefsir nakil geleneğinde nerede konumlandığı hakkında daha nesnel bir sonuca ulaşabileceğiz. Yaptığımız karşılaştırmada Ali b. Ebî Talha ve Mukâtil tefsir nakillerinin lafız benzerliklerinin yüzde 42,18 oranında olduğu tespit edilmiştir. Buna lafzı farklı manası aynı olan nakiller de eklenince bu oran yüzde 65,59’u bulmaktadır. Öte yandan Mukâtil’in Ali b. Ebî Talha nakillerinden farklılaştığı noktalarda sonraki dönem rivayet tefsirleriyle önemli oranda uyuştuğuna dair emareler de vardır. Sonuç olarak mukayesede elde edilen kayda değer benzerlik oranı, Mukâtil b. Süleyman hakkındaki onun farklı fırka ve mezheplere mensup olduğunu ileri süren iddiaların, dönemin siyasî ve itîkâdî açıdan çalkantılı durumundan kaynaklandığını ortaya koymaktadır.