SEMANTIC CHANGES IN TURKISH TITLES

Abstract

Türk toplumunda özellikle son yüzyılda, sıradan insanın vatandaş olarak belirdiği büyük toplumsal değişim, Türkçede asırlardır kullanılan kadın, hanım, bey, efendi gibi ünvanların anlamlarını etkilemiştir. Orta Çağ'a ait bu yüksek ünvanların çağdaş toplumda sıradan insanlar için kullanılması, bu ünvanlardaki anlam yapısını değiştirmiştir. Eski Türk yazıtlarında ilk kez görülen katun biçimi "imparatoriçe" anlamındadır. Bu ünvanın anlamındaki yüksek içerik Osmanlıcada da devam etmiştir. Osmanlı hükümdarlarının kadınları için önceleri Farsça ḫâtûn ardından da Arapça sultân ünvanları kullanılmıştır. Fakat XVII. yüzyıldan itibaren Osmanlı Sarayında kadın ünvanı yayılmıştır. Bu kadın ünvanının kullanımı son padişah Vahideddin dönemine kadar sürmüştür. XX. yüzyıl başlarında, 1908'deki Jön Türk Devrimi ve 1923'teki Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşu ile birlikte özgürlük, eşitlik, uluslaşma ve laiklik gibi büyük yenilikler hep kadına odaklanmıştır. Kadının kamusal ve toplumsal alana böyle girişi kadın sözünde de anlam değişmesine yol açmıştır. Şehirlerde çalışan kadınların artmasıyla birlikte ev temizliğine giden kadınlar da görülmeye başlamıştır. Türkçede daha önce kullanılmayan temizlikçi kadın tamlaması türemiştir. Dilde bir ellipse sonucunda gelişen kadın "temizlik için evlere giden vasıfsız işçi kadın, yardımcı, hizmetçi" anlamı çok yenidir. Böylece Orhun Yazıtlarında devlet düzeyindeki katun ve Osmanlı imparatorluk sarayındaki kadın "imparatoriçe" ünvanının özellikle son yüz yıldaki büyük toplumsal değişimle bu yepyeni anlamına eriştiğini görüyoruz. Buna benzer anlam değişmesi hanım ünvanında da görülmektedir: Orta Çağ Türk devletlerinde han ile aynı yüksek siyasi daireye ait olan hanım "imparatoriçe" ünvanı Osmanlıcada "nikahlı kadın" anlamında yayılmıştır. Çağdaş Türkçede ise "saraylı kadın" veya "nikahlı kadın" anlamı olmadan toplumdaki her kadın için sadece cinsiyet belirten biçimde kullanılmaktadır. Türkçedeki beg (> beğ > bey) ünvanı ilk kez Orhun yazıtlarında geçer: Eski Türkçe. bodun ile ifade edilen "halk, avam" kavramının karşıtı olarak begler terimi, asaleti ve beylerin hakimiyet düzenini ifade eder. Türkçe beg > beğ > bey ünvanı daima onur verici bir karakter taşır. Eski Türkçe beg ünvanındaki askerî ve idari içerik asırlarca devam etmiştir. Osmanlı Devletinin kurucusu olan Osman ve oğlu Orhan da bu ünvanla anılmıştır. Eski Anadolu Türkçesinde baştan beri görülen beg > Osmanlıca beğ > Türkiye Türkçesi bey sözündeki askerî ve idari içerik, Cumhuriyet çağını yaşadığımız son yüz yıl boyunca artık yoktur. Türkiye Türkçesinde askerî ve idari ünvan olmaktan çıkıp sadece mösyö veya mister gibi bir hitap anlamıyla sıradanlaşmıştır. Türkçedeki bu ünvanların "efendi" gibi yüksek içeriklerini kaybetmesi, Hint Avrupa dillerinde de görülmektedir: Latince seigneur > İngilizce sir "efendi; bey"; Latince mon seigneur > Fransızca monsieur "efendi; bey".