ВОССТАНИЕ САРЖАНА КАСЫМОВА (1824-1836 гг.) В ТРУДАХ КАЗАХСТАНСКИХ УЧЕНЫХ

Abstract

Отандық тарихымыздағы эволюциялық өзгерістер жан-жақты тарихнамалық зерттеулерді қажет етеді. Оның ішінде күрделі әрі көп қырлы болып табылатын Жаңа дәуір, мұның себебі: қазақ-орыс қатынастарымен байланысты. Орыс отаршылдығына қарсылық білдірген тарихи тұлғалар саяси-қоғамдық өмірде орталық фигура бола бастайды. Сондықтан олар өмір сүрген тарихи кезеңнің ерекшеліктерін тұсіну үшін атақты тарихи тұлғалардың өмірін, қоғамдық-саяси қызметі мен әрекеттерін талдау өте маңызды болып табылады. Мақалада қазақтың соңғы ханы Кенесарының үлкен ағасы Саржан Қасымов көтерілісінің тарихына тарихнамалық шолу жасалған. Осы тақырыпты зерттеу барысында тарихнамалық шолу екі кезеңге бөлініп көрсетілген. Әр кезеңнің маңызды айтарлықтай ерекшеліктері бар. Бірінші кезең – ХІХ ғасырдың соңы-ХХ ғасырдың басындағы революцияға дейінгі зерттеулер. Екінші кезең – революциядан кейінгі кеңестік дәуірдегі тарихнама. Үшінші кезең – қазіргі отандық тарихнама. Бірақ бұл мақалада автолар проблемалық- хронологиялық принципке негізделе отырып, алдымен отандық тарихнамадағы зерттеулерге назар аударды. Қазақ халқының патша үкіметінің отарлау саясатына қарсылығы және соны басқарған тұлғалар туралы сұрақтар қозғалған ғылыми жарияланымдар қарастырылып талқыланды.1822 жылы Қазақ хандығының Орта жүзіндеде Сібір қырғыздары туралы Жарғы енгізілгеннен кейін, 1824 жылы алғашқы округтер құрылып, Саржан Қасымов бастаған көтеріліс басталды. Оның тұлғасы да, басшылығындағы ұлт-азаттық көтерілістің тарихы да «артқа ысырылып», Кенесары Қасымовтың жарқын тұлғасы алдында әлі де «көлеңкеде» қалып отыр. Алайда, мынадай сұрақ туындайды: 1836 жылы ағасы Саржан опасыздықпен өлтірілмесе, Кенесары Қасымов тарихи кезеңге аяқ басар ма еді? Қазақ жерінде орыс әскерлерінің қозғалысына қарсылықтың қуатты орталығын құра білген батыр Саржан тұлғасына лайықты оң баға беру керек. 1824 жылдан 1836 жылға дейін оннан астам, дәлірек айтсақ, 12 жыл бойы орыс патшалығының қазақ даласына ілгері жылжуын және қазақ мемлекеттілігінің дәстүрлі институттарына қарсы бағытталған жаңа тәртіптердің орнауын тежеген де ол. Қазақ даласына жаңа әкімшілік тәртіптің енгізілуін тоқтатуға тырысқан Саржан Қасымов көтерілісі болды. Мақала материалдары Саржан батырдың тұлғасы мен көтеріліс тарихына қатысты ғылыми зерттеулерге негізделген. Тарихнамалық талдау нәтижесінде автор Саржан батыр өмірінің соңғы сағатына дейін тәуелсіз қазақ мемлекеттілігі идеясына адал болған ұлттық тарихтағы жарқын тұлға деген тұжырымға келеді. Ширек ғасырға жуық уақыт – 1824 жылдан 1836 жылға дейін созылған ұзақ тарихи кезеңдегі аты аңызға айналған хан Абылайдың немерелері Қасымов сұлтандардың ұлт-азаттық қозғалысының отаршылдыққа қарсы болмысының негізін қалаған ол. Кілт сөздер:Саржан Қасымов, Кенесары Қасымов, Сұлтан Қасым, тарихнама, ұлт-азаттық көтеріліс, Орта жүз, 1822 жылғы Жарғы, округ, генерал-губернатор, патша әкімшілігі Эволюционные изменения в отечественной истории требуют всесторонних историографических исследований. В том числе вжаное место занимает Новое время, котороеявляется сложным и многоаспектным, что во многом связано с казахско-русскими отношениями. Исторические личности, выступавшие против русского колониализма, становятся центральной фигурой в общественно-политической жизни. Поэтому важное значение приобретает необходимость проанализировать жизнь, деятельность, мировоззрение известных исторических личностей, чтобы изучить особенности того исторического периода, в котором они жили. В статье представлен историографический обзор истории восстания старшего брата последнего казахского хана Кенесары-Саржана Касымова. При изучении данной темы в историографическом обзоре можно выделить два этапа. Каждый этап имеет важные существенные особенности. Первый этап – дореволюционные исследования конца ХІХ-начала ХХ веков. Второй этап – историография постреволюционной советской эпохи. Третий этап– современная отечественная историография. Однако в настоящей статье авторы, опираясь на проблемно-хронологический принцип, обращают свое внимание в первую очередь на исследования в отечественной историографии.Рассмотрены научные публикации, в которых поднимались вопросы протестных движений казахского народа колониальной политике царского правительства и личностях, руководивших ими. После введения в 1822 году в Среднем жузе Устава о Сибирских киргизах, в 1824 году, учреждения первых округов начинается восстание, которое возглавил Саржан Касымов. Его личность, как и история национально-освободительного восстания под его предводительством, незаслуженно оказались «задвинутыми на второй план» и до сих пор «остаются в тени» перед яркой личностью Кенесары Касымова. Однако, возникает вопрос: вышел бы на историческую сцену Кенесары Касымов, если бы его брат, Саржан, не был предательски убит в 1836 г. Батыру Саржану, которому удалось создать мощный очаг сопротивления движению русских войск вглубь казахской степи также, на наш взгляд, необходимо отдать должное. Именно он в течение более, чем десяти, а именно 12-ти лет, с 1824 по 1836 годы сдерживал продвижение русского царизма в казахские степи и установление там новых порядков, направленных против традиционных институтов казахской государственности. Именно восстание Саржана Касымова притормозило внедрение нового административного устройства в казахской степи. Материалы статьи основаны на научных исследованиях, связанных с личностью батыра Саржана и историей его восстания. В результате историографического анализа, можно прийти к выводу, что батыр Саржан – яркая личность в отечественной истории, который до последнего часа своей жизни был верен идее независимой казахской государственности. Именно он заложил основы антиколониальной идентичности национально-освободительного движения султанов Касымовых – внуков легендарного хана Абылая на протяжении длительного исторического периода, занимавшего без малого четверть века – с 1824 года по 1847 год. Ключевые слова: Саржан Касымов, Кенесары Касымов, султан Касым, историография, национально- освободительное восстание, Средний жуз, Устав 1822 года, округ, генерал-губернаторство, царская администрация Evolutionary changes in Russian history require comprehensive historiographical research. In particular, a new time occupies a special place, which is complex and multidimensional, which is largely due to Kazakh-Russian relations. Historical figures who opposed Russian colonialism are becoming a central figure in social and political life. Therefore, it becomes important to analyze the life, activities, and worldview of famous historical figures in order to study the features of the historical period in which they lived. The article presents a historiographical overview of the history of the uprising of the elder brother of the last Kazakh khan Kenesary - Sarzhan Kasymov. When studying this topic in a historiographical review, two stages can be distinguished. Each stage has important essential features. The first stage is pre–revolutionary studies of the late XIX-early XX centuries. The second stage is the historiography of the post-revolutionary Soviet era. The third stage is modern Russian historiography. However, in this article, the authors, relying on the problem-chronological principle, pay their attention primarily to research in Russian historiography. The scientific publications in which the issues of the protest movements of the Kazakh people, the colonial policy of the tsarist government and the personalities who led them were considered. After the introduction in 1822 in the Middle Zhuz of the Kazakh Khanate of the Charter on the Siberian Kirghiz, in 1824, after the establishment of the first districts, an uprising began, led by Sarzhan Kasymov. His personality, as well as the history of the national liberation uprising under his leadership, undeservedly turned out to be “relegated to the background” and still “remain in the shadows” in front of the bright personality of Kenesary Kasymov. However, the question arises: Kenesary Kasymov would have entered the historical stage if his brother, Sarzhan, had not been treacherously killed in 1936. Batyr Sarzhan, who managed to create a powerful center of resistance to the movement of Russian troops deep into the Kazakh steppe, must be given his due. It was he who for more than ten, namely the whole 12 years, from 1824 to 1836, held back the advance of Russian tsarism into the Kazakh steppes and the establishment of new orders directed against the traditional institutions of Kazakh statehood. It was the uprising of Sarzhan Kasymov that slowed down the introduction of a new administrative order in the Kazakh steppe. The materials of the article are based on scientific research related to the personality of the batyr Sarzhan and the history of his uprising. As a result of historiographic analysis, the author comes to the conclusion that batyr Sarzhan is a bright personality in national history, who until the last hour of his life was faithful to the idea of independent Kazakh statehood. It was he who laid the foundations for the anti-colonial identity of the national liberation movement of the Kasymov sultans, the grandsons of the legendary Khan Abylai, over a long historical period that took almost a quarter of a century - from 1824 to 1847. Keywords:Sarzhan Kasymov, Kenesary Kasymov, Sultan Kasym, historiography, national liberation uprising, Middle Zhuz, Charter of 1822, district, governor general, tsarist administration