System ochrony zabytków archeologicznych. Pomiędzy teorią a praktyką konserwatorską

Abstract

Początki konserwatorstwa archeologicznego w Polsce to przede wszystkim proces identyfikacji zasobu zabytków i jego inwentaryzacja, będące fundamentalnym wyznacznikiem skutecznej ochrony pozostałości dawnej kultury materialnej człowieka. W ostatnim czasie pojawienie się w obszarze nauki nieinwazyjnych metod badań i ich wykorzystywanie w archeologii polskiej spowodowało, że dotychczas przeprowadzana inwentaryzacja źródeł archeologicznych powiązana ze żmudnymi standardowymi badaniami terenowymi, może być szybko i spektakularnie wykonywana. O ile potrzeba dzisiaj stosowania nowoczesnych technik badawczych jest niepodważalna i niezbędna w każdej dyscyplinie naukowej, to za nie mniej ważne uważa się niepoprzestawanie wyłącznie na etapie pozyskiwania danych, które przyczyniają się do tworzenia bazy obiektów archeologicznych podlegających ochronie, ale nie przynoszą spodziewanej odpowiedzi na postawione pytanie: jak je chronić? Podczas zabiegów konserwatorskich  inwentaryzacji zabytków archeologicznych rodzą się kolejne pytania: gdzie i jakie są czasowe oraz materialne granice ochrony dziedzictwa archeologicznego? Różnorodność  zarejestrowanych przykładów reliktów form terenowych począwszy od śladów dawnej orki, poprzez negatywy historycznych obiektów architektury po linie okopów wojennych czy sporządzone wykazy nowożytnych przedmiotów pozyskanych w toku poszukiwań zabytków wymagają od konserwatora podjęcia właściwych decyzji, które nierzadko wzbudzają skrajne reakcje. Czy zatem ochrona zabytków archeologicznych jest sprawnie wypełniana? Konserwatorstwo archeologiczne winno być postrzegane jako złożony proces składający się z trzech elementów: „inwentaryzacji, ochrony, zarządzania”, gdzie zarządzanie jest rozumiane pod pojęciem długotrwałych programów konserwatorskich opracowanych dla określonych grup zabytków archeologicznych. Obowiązująca w naszym kraju Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami umożliwia zastosowanie szeregu efektywnych działań, jednakże aktualny system ochrony zabytków jest nadal skoncentrowany na „inwentaryzacji” i „ochronie”, a trzeci element „zarządzanie” jest wciąż niezwykle trudny w realizacji.