Politische Inhalte des Dekors an den Danziger Bürgerhäusern

Abstract

Gdańsk około 1600 roku manifestował swojej bogactwo poprzez okazałe i nowoczesne projekty architektoniczne. Ich dekoracje miały rozbudowane programy ikonograficzne odwołujące się do antycznych i biblijnych przypowieści oraz inskrypcje odnoszące się do cnót republikańskich. Były to wyraziste aluzje związane ze statusem wolnego miasta w ramach Rzeczypospolitej. Dobrym przykładem są fasady Bramy Wysokiej czy Długoulicznej, wnętrza tzw. Sali Czerwonej w głównomiejskim ratuszu, a także fasady i wnętrza Dworu Artusa. Do tej tradycji nawiązały w XVI wieku dekoracje fasad domów patrycjuszy, które stanowią temat niniejszego opracowania. Najważniejsze z nich to dom Konstantego Ferbera (ul. Długa 28, ok. 1560), którego strefę attykową zdobi fryz herbów Polski, Prus Królewskich i Gdańska. Jest to typowa, stosowana już wcześniej w Gdańsku m.in. na bramach miejskich triada herbowa – prawdopodobnie pierwotną dekorację fasady uzupełniały popiersia cesarzy rzymskich i cztery figury w strojach rzymskich. Fundator domu piastował w latach 1555–1569, 1570–1576 oraz 1578–1588 stanowisko burmistrza. Jego aktywna działalność dyplomatyczna między radą miejską a Koroną, często charakteryzująca się walką o zachowanie przywilejów miejskich, tłumaczy umieszczenie symboli państwowych na jego domu. Dom Speymanna (Złota Kamienica, Długi Targ 41, 1609–1623) posiada bogaty program ikonograficzny na fasadzie, w którym przeplatają się starożytne (m.in. Etyka nikomachejska Arystotelesa) i chrześcijańskie koncepcje moralności i cnoty. Fundator był burmistrzem (1613–1625) i jako burgrabia królewski od 1618 roku orędownikiem zbliżenia Gdańska z dworem polskim, co tłumaczy umieszczenie na fasadzie podobizn Władysława Jagiełły czy Zygmunta III Wazy. Oprócz bohaterów starożytnych i średniowiecznych identyfikuje się tu m.in. króla Francji Henryka IV, który pojednał katolików i protestantów, czy Spartanina Pausaniasa, który zniechęcał Greków do toczenia bitew, a zamiast tego szukał schronienia za murami miasta (tak Jacek Bielak). Zarówno reliefy (przedstawienie obrońców Republiki Rzymskiej, Muciusa Scavoli i Brutusa, przed absolutystycznymi rządami), jak i tonda tworzą system odniesień pozycjonujących de facto niezależne miasto‑państwo z jego republikańskimi wartościami wobec zagrożeń ze strony państw ościennych. Elewacje domu Johanna Zierenberga przy ul. Długiej 29 (ok. 1620, burmistrz 1630–1642) zdobią terakotowe tonda z przedstawieniami rzymskich cesarzy, wykonane na podstawie rzymskich monet – nota bene według reguły exempla contraria – dobrych i występnych władców, jak Neron czy Caracalla. W drugiej części artykułu poszukuję poza Gdańskiem analogicznych przykładów politycznej ikonografii na fasadach kamienic. Dekoracja figuralna – prawdopodobnie z głowami władców – istniała na co najmniej czterech domach patrycjuszowskich w Elblągu i jednym w Królewcu‑Knipawie. Wymagające dalszych badań analogie odnotowuję w Niderlandach (Mechelen – Zalm, Amsterdam – Huis met de hoofden). Portale domów prywatnych w Hamburgu i Lubece były też niekiedy zdobione inskrypcjami, najczęściej dewizami rodziny właściciela, często o charakterze moralizatorskim lub etycznym. Ponadto w Lubece portale dekorował herb właściciela (najbardziej do naszego kontekstu pasuje niezachowany dom na Braunstraße 2 z medalionami cesarskimi). Pojedyncze herby władzy zwierzchniej, przedstawienia władców oraz motywy z historii Rzymu pojawiają się pojedynczo w kamienicach fachwerkowych środkowych Niemiec (Hildesheim – Kaiserhaus, 1587–1588) czy zdobionych sgraffitami domach Austrii czy Czech (Weitra – Sgraffitohaus, 1580; Eggenburg – Hauptplatz nr 1, 1547). Analogii dostarczają domy patrycjuszowskie dużych miast południowych Niemiec – Norymbergi, Augsburga czy Ratyzbony z herbami suwerena na portalach lub wykuszach (Norymberga – Nassauer Haus, Chörlein z fryzem herbowym, 1433; dom Leonharda Becka von Beckenstein w Augsburgu). Ewidentnie polityczny charakter ma pochodzący z 1570 roku Dom Biblijny w Görlitz (Neißstrasse 29), którego bogata dekoracja fasady przedstawia sceny ze Starego i Nowego Testamentu. W sytuacji konfliktu między Łużycką Ligą Sześciu Miast i habsburskim katolickim suwerenem kulminującego w tzw. Oberlausitzer Pönfallu (1547), weimarski handlarz Hans Heinze podkreślił w ten sposób luterańskie wyznanie mieszkańców miasta. Mniej konfrontacyjny jest najpóźniejszy wybrany przykład porównawczy – dekoracja fasady wrocławskiego Domu pod Siedmioma Elektorami (1672) z płaskorzeźbą orła Habsburgów i insygniami cesarskimi w portalu oraz malowidłami przedstawiającymi Elektorów jest pomnikiem lojalności wobec suwerena, radcy cesarskiego Benjamina Hella von Hellenfelda. Te izolowane, potraktowane jako case studies przykłady nie zmieniają mojego wniosku, że programy ikonograficzne zawarte w dekoracji kamienic Gdańska są unikatowe w porównaniu z domami mieszczańskimi innych miast północnoeuropejskich. W sposób wyrazisty nawiązują do specyficznej sytuacji politycznej miasta i jego roszczeń do zachowania autonomii.