ÇİNGİZ KAGAN’A KARŞI İLK İSYAN: HOYİN İRGEN (ORMANLI BOYLAR) İSYANI (1216)

Abstract

XII. asır bozkır coğrafyasında özellikle de Mogolistan (yani Ötüken vadisi) topraklarında birçok Türk ve Mogol boyu yaşamamıştır. Bu boylar, coğrafi şartlardan dolayı iki kısma ayrılmıştır. Birinci ve büyük bir kısmı bozkırlı olup konargöçer hayvancı boylardır. İkinci kısım ise kuzeydeki ormanlarda avcı toplayıcı olarak hayat süren ormanlı boylardır. Bozkırlı ve ormanlı boylar Çingiz Kagan’ın zuhuruna kadar boy veya iller şeklinde dağınık ve birbiriyle mücadele halinde yaşamışlardır. Bu duruma Çingiz Kagan son verecektir. Çingiz Kagan tarafından 1206’da kurulan Türk-Mogol Kaganlığı kısa süre içerisinde çok geniş bir coğrafyayı ele geçirerek idaresi altına almıştır. Çingiz Kagan’ın kurduğu devlet, o çağda bilinen dünyanın yarısına hükmetme başarısı göstermiştir. 1206’da Mogolistan coğrafyasındaki bozkırlı boyların büyük çoğunluğunu, 1207’de de ormanlı Türk ve Mogol boylarını kendine tâbi kılmıştır. Çingiz Kagan’ın katı idaresi, dağınık boylardan bir ordu-millet yaratmış olması, siyasi evliliklerle birçok etnik grubu kendine tâbi kılması ve oldukça disiplinli orduların caydırıcılığı sayesinde Türk-Mogol Kaganlığı’nda ciddi ayaklanmalar görülmemiştir. Ancak Hoyin İrgen olarak litaretüre geçen ormanlı boylar, Çingiz Kagan’a karşı en ciddi isyanı başlatmışlardır. Hoyin irgen bölgesinin idaresi 1206 kurultayında Barin boyuna mensup Korçi Usun’a verilmiştir. Korçi Usun’un bölgede yaptıkları kötü icraatlar, özelliklede nişanlı, hatta evli kadınları kendine eş yapması büyük bir isyana sebep olmuştur. Eski Türk boylarından olan Tümetlerin Kori kolu Çingiz Kagan’a başkaldırmıştır. Bu isyanın önderi Kori Tümet reisi ölünce kocasının yerine geçen Botokuy Tarkun Hatun’dur. Korçi Usun’un Türk töresine aykırı işlerinden dolayı Hoyin İrgen (Ormanlı Boylar) Botokuy Tarkun Hatun’un etrafında toplanarak isyan etmişlerdir. Çingiz Kagan’ın idarecisi, isyanın baş müsebbibi Korçi Usun’u esir almışlardır. Ardından Çingiz Kagan’ın olayların yatışması ve arabuluculuk yapması için Türk ve Mogol töresini bilen Oyrat boyu reisi Kuduka/Huduha Beki’yi elçi olarak bölgeye göndermiştir. İsyancılar Kuduka/Huduha Beki’yi de esir etmişlerdir. İsyanı bir an önce bastırmak isteyen Çingiz Kagan en sevdiği komutanlarından Borokul Noyan’ı ordusu ile göndermiştir. Ancak Borokul Noyan ve askerleri isyancılar tarafından pusuya düşürülerek öldürülmüştür. Bu duruma çok öfkelenen Çingiz Kagan bizzat kendisi ordusu ile isyanı bastırmak istemişse de danışmanları onu durdurmuş ve tecrübeli bir generalin gönderilmesine ikna etmişlerdir. Bunun üzerine Çingiz Kagan Hoyin İrgen isyanını kökünden çözmesi için Dorbey (Dorbai) Dohşin’i komutan olarak görevlendirmiştir. Onun akıllıca politikaları neticesinde isyan bastırılmıştır. İsyancıların başı Kori Tümet reisi Botokuy Tarkun Hatun Oyrat reisi Kuduka/Huduha Beki ile evlendirilerek bir daha isyan etmemesi için kontral altına alınmıştır. Bu isyanın bastırılmasıyla büyük bir isyan dalgasının önüne geçilmiştir. Zira Türk-Mogol Kaganlığı’ndan memnun olmayan bozkırlı Türk ve Mogol boyları için Hoyin İrgen İsyanı tetikleyici olabilirdi. Bu çalışmamızda Hoyin İrgen isyanının perde arkası, seyri ve sonuçları incelenecektir.