İsâmuddîn el-İsferâyînî’nin Hayatı ve Eserleri

Abstract

Saygin ve ilim ehli bir aliden gelen Isâmuddin el-Isferâyini, Isferâyin kentinde dogmus, kucuk yasta ilim tahsilini tamamlamis, cok yonlu bir âlimdir. Soyu, fikih ve kelam alaninda onemli katkilari bulunan ve bu alanlarda onemli eserler telif eden Ebu Ishak Ruknuddin Ibrahim b. Muhammed b. Ibrâhim el-Isferâyini’ye dayanmaktadir. Baba tarafindan dedesi Arabsâh ve babasi Muhammed b. Arabsâh buyuk âlim olmalarinin yani sira kadilik vazifesini de yerine getirmislerdir. Keza anne tarafindan dedesi Dâvud el-Hâfi de hem buyuk bir âlim hem de bas vezirlik yapmis bir devlet adamidir. Isferâyini’nin neslinden de buyuk âlimler cikmis ve genellikle bunlar, Isferâyini’nin ʻIsâmuddin veya el-ʻIsâm lakabina nisbetle "el-ʻIsâmi" nisbesi ile taninmislardir. Isferâyini ise daha cok "ʻIsâmuddin", "el-ʻIsâm", "Mollâ ʻIsâm" lakaplari ve Isferâyini nisbesi ile taninmistir. Ilk egitimini babasi ve dedesi Dâvud el-Hâfi’den alan Isferâyini, daha sonra Herât kentine gecerek uzun yillar Mollâ Abdurrahmân el-Câmi’den ilim tahsil etmistir. Zekasi ve ilmi birikimi ile kendi caginda bile dikkatleri uzerine cekmeyi basarmistir. Bu ozelligi nedeni ile donemin yoneticileri tarafindan kendisine genc yasta muderrislik gorevi tevdi edilmistir. Bu vesile ile Herât kentinde bulunan el-Medresetu’l-Sultâniyye, el-Medresetu’l-ʻÂliyye, Medresetu Şâhruh gibi unlu medreselerde muderrislik yapmistir. Daha sonra gittigi Buhara ve Semerkant’ta da donemin hukumdarlari tarafindan buyuk bir saygi ile karsilinmis ve buralarda ilmi faaliyetlerini surdurmesine imkân taninmistir. Soz konu kentlerde yillarca ders veren Isferâyini, onlarca talabe de yetistirmistir. Isferâyini’nin ilimdeki ustunlugu bizzat kendi doneminde yasayan ulemâ tarafindan da tasdik edilmistir. Ilmi meselelerde taklitten uzak, elestirici ve munazaraci bir uslup benimsemesi, en girift konulari dahi engin yorumlama beceresi ile cozumlemesi, onun en dikkat cekici ozelliklerindendir. Buyuk ilmi birikimine ragmen kibirden uzak, sade ve vakur bir hayat yasamistir. Tum bu ozelliklerine ragmen, eserlerinde asiri derece akli tevillere basvurmasi, agir bir uslup kullanmasi, ulema tarafindan elestiri konusu olmustur. Sarf, nahiv ve vazʻ ilimlerinde onemli gorusleri bulunmakla beraber onun en dikkat cekici gorusleri belagat ilmine dairdir. Fesahat acisindan nâkis murekkeplerin durumu, mecâz-i akliyi kinaye kapsaminda degerlendirmesi, iltifât kavramini farkli sekilde tanimlamasi, istiʻâre-i mekniyeyi istiʻare-i maklube olarak degerlendirmesi, one cikan bazi ozgun goruslerindendir. Isferâyini, tedris faaliyetlerinin yani sira telif calismalari ile de one cikmaktadir. Basta dil ilimlerinden nahiv, sarf, belâgat, vazʻ olmak uzere mantik, kelâm, fikih gibi bircok farkli alanda onlarca eser kaleme almistir. Ozellikle Ibnu’l-Hâcib, Aduddin el-Ici, Ebu’l-Kâsim es-Semerkandi, Teftâzâni, Seyyid Şerif el-Curcâni, Mollâ Câmi gibi ilim cevrelerinde cok iyi taninan buyuk âlimlerin eserlerine yazdigi serh ve hasiyeleri, sohretinin yayilmasinda buyuk rol oynamistir. Soz konusu eserlerinden el-Atvel, Hâsiye ʻale’l-Fevâidi’d-diyâiyye, Şerh ʻale’l-Kâfiye, Şerhu’l-ʻIsâm ʻale’l-Feride, Şerh ʻalâ Âdabi’l-ʻAdudiyye adli eserleri medrese geleneginde cok iyi bilinmektedir. Bircok eseri medreselerde ders kitabi veya yardimci kaynak olarak asirlarca okutulmustur. Eserlerinin cogu gunumuze ulasmis ve bazilari basilmistir. Ancak kaynaklarda kendisine nisbet edildigi halde gunumuze ulasmayan veya henuz tespit edilmeyen eserleri de soz konusudur. Bazi eserler ise kendisine ait olmadigi halde yanlislikla ona nisbet edilmistir. Bu calismada Isferâyini’nin hayati, ilmi yonu ve eserleri el alinmis, bu calisma ile onun ilim dunyasinda tanitilmasi amaclanmistir.