Hıtat Geleneğine Modern Bir Katkı: Salih Ahmed Ali’nin Hıtatu’l-Basra Adlı Eseri ve Kaynakları

Abstract

İlk Müslüman fetihleri sonrasında yeni kurulan şehirlerde bir kabile veya kabileler topluluğuna verilen isim olan hıtat kelimesi, sonraları bu şehirler ve mahallelerindeki bina ve yapıların tanıtımı için yazılan eserlere de ad olmuştur. Bilinen ilk hıtat kitabı Heyasem b. Adi tarafından yazılmış olmakla birlikte İbn Abdülhakem’den itibaren Mısırlı müelliflerin öne çıktığı bir alan haline gelmiştir. Mısır hıtat yazıcılığı geleneğini zirveye taşıyan ve ismi türle özdeşleşen Hıtatu’l-Makriziyye müellifi Makrizî olmuştur. Hıtat yazıcılığı türünün önemini, anlamak için Makrizî’nin eserinin yazılış amacına bakmak yeterlidir. Makrizî, Hıtat’ını Kahire’nin İslam dünyasının siyasi ve kültürel merkezi olduğu dönemde ulaştığı medeniyet seviyesini anlatmak için yazmıştır. Kısaca hıtat yazıcılığı İslam şehirlerinin ulaştığı medeniyet seviyesini anlatmayı, halkın durumunu ve o şehirle ilgili dağınık bilgileri bir araya getirmeyi ve o şehirle ilgili kaynak eserlerinin bilinmesini amaçlamıştır. Bu çalışmada, bu geleneğin devamı olarak Salih Ahmed Ali tarafından yazılan Hıtatu’l-Basra’nın tarihi değeri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Hıtatu’l-Basra geleneksel hıtat yazıcılığının bir devamı olmak üzere modern çağlarda kaleme alınan örnek bir çalışma olarak öne çıkmaktadır. Bu eserin kaynakları klasik kaynaklar ve modern kaynaklar şeklinde ikiye ayrılarak incelenmiştir. Eserin yazarı Salih Ahmed Ali, Arap-İslam Dünyasının ünlü tarihçilerinden olup kültür ve medeniyet tarihçiliğini öncelikli çalışma alanı olarak seçmiştir. Toplumsal ve ekonomik hayat ile şehir tarihçiliğine yoğunlaşmasında hocası Gibb’in yanı sıra ailesinin ticaretle uğraşması da rol oynamış olabilir.