SULTAN HÜSEYİN BAYKARA DÖNEMİ DERVİŞ ALİ İSYANI (1492-1493)

Abstract

Sultan Hüseyin Baykara (1438-1506), Timurlu devletinin kurucusu Emir Timur’un haleflerinden olup, Timurluların Horasan’daki (1469-1506) son hükümdarıdır. Sultan Hüseyin Baykara’nın çocukluktan itibaren arkadaşı olan Nizamüddîn Ali Şir Nevâî (1441-1501), Timurlu mirzalarından döneminin Horasan hükümdarı Ebû’l Kasım Babür’ün (ö.1457) Sebzevar topraklarının emiri Gıyaseddin Kiçkine’nin oğludur. Ebû’l Kasım Babür, Sultan Hüseyin Baykara ile Ali Şir Nevâî’ye çocukluklarından itibaren sahip çıkmış ve hanedan sarayında birlikte eğitim almalarını sağlamıştır. Sultan Hüseyin Baykara ile Ali Şir Nevâî arsındaki tarihe damgasını vuran önemli arkadaşlık bu dönemden itibaren başlamıştır. Ebû’l Kasım Babür, Meşhed’e gittiğinde bu iki genci yanından götürmüş, fakat ziyareti esnasında Meşhed’de vefat etmiştir. Bunun üzerine Horasan toprakları bir diğer Timurlu mirzası olan ve Maveraünnehir topraklarının hükümdarı Ebû Said Mirza’nın (ö.1469) hâkimiyeti altına girmiştir. Ebû Said Mirza’nın Horasan’ı ele geçirmesi sonucunda Sultan Hüseyin Baykara ile Ali Şir Nevâî’nin, döneminin siyasi nedenlerden ötürü bir süreliğine yolları ayrılmıştır. Bu dönemde Sultan Hüseyin Baykara Merv’e gitmiş, Ali Şir Nevâî ise kısa süre Meşhed’de kalmış, sonra Herat’a gelmiş ardından Semerkant’a gitmiştir. İki arkadaşın ayrılığı Sultan Hüseyin Baykara’nın 1469 senesinde Horasan topraklarını ele geçirerek Herat’ta saltanat tahtına oturması ile son bulmuştur. Sultan Hüseyin Baykara önemli mücadeleler ile elde ettiği hükümdarlığının ilk günlerinden itibaren çocukluk arkadaşı Ali Şir Nevâî’nin Semerkant’tan Herat’a kendi yanına gelmesini sağlamıştır. Bu çalışmada ele alınan Derviş Ali, Ali Şir Nevâî’nin kardeşidir. Ancak onun doğum tarihi, çocukluğu, gençliği ve eğitim durumu ile ilgili detaylı bilgiler yoktur. Hatta Derviş Ali’nin Ali Şir Nevâî’den büyük veya küçük olduğuna dair çelişkili ifadelere denk gelinmiştir. Onun hakkında, kardeşi Ali Şir Nevâî’nin Sultan Hüseyin Baykara’nın yakın arkadaşı olmasından ötürü kendisine de devlet divanı içerisinde emirlik unvanı tahsis edildiğine dair bilgiler mevcuttur. Derviş Ali’nin, tarih sayfalarında esas isminin geçtiği yer ise Sultan Hüseyin Baykara’nın oğlu, Belh hâkimi İbrahim Hüseyin Mirza’nın yanında kitabdâr vazifesini yerine getirdiği döneme aittir. Bu dönemde İbrahim Mirza’nın yerine Belh’i yönettiği ve bu süreç içerisinde kendine göre bazı gerekçeleri olduğu düşüncesinden ötürü devlete karşı isyana kalkışması ile gündeme gelmiştir. Bazı kaynaklarda belirtilen bilgilere göre; Derviş Ali’nin isyana kalkışmasının sebebi kardeşi Ali Şir Nevâî’nin Herat’tan uzaklaştırılarak Astarâbad valisi tayin edilmesinden itibaren onun devlet nezdinde itibarsızlaştığı görüşünden kaynaklanmaktadır. Sultan Hüseyin Baykara, Ali Şir Nevâî’yi Astarabad emiri görevine atayarak payitahttan uzaklaşmasına sebep olmuştur. Bu süreçte devletin ekonomik sıkıntısını düzelteceği sözünü verdiği için Nevâî’nin muhalifi Mecdeddin Muhammed’i devletin en üst düzey görevine getirmiştir. Fakat Derviş Ali’nin isyan teşebbüsü Nevâî’nin Herat’a tekrar geri dönmesinden sonra gerçekleşmiştir. Mecdeddin Muhammed, Ali Şir Nevâî Herat’a geri dönmesinden sonra da iki seneden fazla devletin üst düzey görevlisi olarak kalmıştır. Bu sebepten ötürü Nevâî’nin kardeşi Derviş Ali, kendi geleceği açısından sıkıntılı bir durum ile karşı karşıya kalacağı endişesini taşımış olmalıdır ki devlete karşı isyana kalkışmıştır. Ayrıca devlet erkânını arasında Ali Şir Nevâî’ye muhalif olan kimseler Derviş Ali isyanının, bizzat Ali Şir Nevâî’nin teşvikleri ile meydana geldiğine dair dedikodular çıkarmıştır. Bu bilgiler ışığında bazı kaynaklarda Derviş Ali isyanında Nevâî’nin bilgisi olduğu iddiasında bulunmuşlardır. Bu çalışmanın amacı ana kaynaklara dayanarak Derviş Ali’nin isyanı ile ilgili Ali Şir Nevâî’nin bir müdahalesinin olup olmadığının tespit edilmesidir.