Müteahhirîn Dönemi Mâtürîdî Kelâmında İradenin Ontolojisi Sorunu: Saçaklızâde’nin Risâletü’l-irâdeti’l-cüz’iyye’sinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi

Abstract

Bu makalede XVIII. yuzyil Osmanli âlimlerinden Sacaklizâde Mehmed Efendi’nin (o. 1145/ 1732) Risâletu’l-irâdeti’l-cuz’iyye’sinde Tanri’nin her seyi yaratmasiyla insanin ozgurlugu arasindaki ikilemi, iradenin ontolojisine yonelik bir sorusturma uzerinden nasil cozume kavusturdugu ele alinacak, ayrica soz konusu risâlenin tahkik ve tercumesi yapilacaktir. Kelâmin, baslangic doneminden itibaren tartismali konularindan birini olusturan insanin fâilligi sorunu, muteahhirin donemi Mâturidi kelâminda, Sadrusseria Ubeydullah b. Mes‘ud (o. 747/1346) tarafindan gelistirilen ve fiilin anlamlari arasindaki ayirima ve bu iki anlamin varlik tarzlarina iliskin sorusturmaya dayanan yeni bir fiil teorisiyle ele alinmistir. Buna gore fiilin mastar anlami, fiilin “sey olmayan yonu”nu; mastarla hâsil olan anlami ise, “sey olan yonu”nu teskil etmektedir. Boylece geleneksel bir bicimde “Insan fiilleri seydir” / “Her sey Tanri tarafindan yaratilmistir” / “Oyleyse insan fiilleri de Tanri tarafindan yaratilmistir” seklinde kurulan bir kiyasin sonucu olarak karsimiza cikan, insanin fiillerinin nihai tahlilde Tanri’ya dayaniyor olusunun doguracagi cebir problemi, fiilin sey, dolayisiyla mevcut olmayan bir yonunun tespit edilmesiyle cozulmeye calisilmis olmaktadir. Sacaklizâde Risâletu’l-irâdeti’l-cuz’iyye’de, Sadrusseria tarafindan ileri surulen soz konusu fiil teorisini alimlamis; onun “fiilin anlamlari arasinda yaptigi ayirimin, bir fiil olarak “irade” icin de gecerli olacagini one surmustur. O, iradenin, fiilin iki tarafindan birine yonelik belirleyici sifat (es-sifatu’l-muhassisa) ve soz konusu belirleyici sifatin var edilmesi (ikā‘) seklindeki iki anlamini ayirarak, birincisinin sey; ikincisinin ise varlik ve yoklukla nitelenemeyip hal oldugunu, dolayisiyla Tanri tarafindan yaratilmis (mahluk) olamayacagini ileri surmustur. Bunun yani sira Sacaklizâde, soz konusu ikinci anlamin insan fiillerinin nihai dayanagini teskil eden tercihe karsilik geldigini belirtir. Ona gore Tanri’nin her seyin yaraticisi olusuna halel getirmeden insanin ozgur oldugunu ileri surmenin yolu irade, ihtiyar ve tercihin varlik, yokluk, sey ve mahluk olmadigini tespit etmekten gecmektedir.