DÎVÂNÜ LÜGÂTİ’T-TÜRK’TE FİİLDEN İSİM YAPAN EKLERİN MORFOLOJİK İŞLEVLERİ ÜZERİNE

Abstract

Dil, toplumları ayakta tutan, gelenek ve göreneklerini bir sonraki nesile aktaran milli benliğin oluşmasını sağlayan temel unsur olarak canlı bir varlıktır. Dil toplumların var olmasını sağlayan en önemli temel taşı ve insan ile toplum arasındaki bağı sağlayan en güçlü kültür ögesidir. Dil vasıtasıyla kültür ögelerini bir sonraki kuşağa aktarımının sağlanabildiği ve toplum yapısıyla bağlantılı olarak yaşayış şekli vardır. Bu düşünceyle bağlantılı olarak Türk dünyasının kültürel değerlerini ele alan yaşantıları hakkında önemli kaynaklar sunan Kaşgarlının Divânü Lügâti’t-Türk adlı eseridir. Milletler, tarih sahnesinden bugüne kültürel birikimlerini aktarmıslardır. Bu birikimin olusması için zaman içinde uzun bir yolculuk gerekir. Tarihin karanlık sayfalarından bugüne degin meydana gelen sıra dısı olaylar, o milletin hafızasında ve hissiyatında korunarak aktarılmıstır. ste bu aktarım isini sistemli hale getirerek yapan kültürel abidelerimizden birisi de Divan-u Lügati’t-Türk’tür. Bir dilde söz yapımının zengin olması, o dilin zenginliğiyle ve gelişmişliğiyle doğru orantılıdır. Türkçe sondan eklemeli bir dil olup bu noktada oldukça üretken bir dildir. Yapım ekleri yeni sözler türetmeye yarayan, sözcüğü anlam, yapı ve tür bakımından değiştiren eklerdir. Türkçede söz türetme işlevini isimden isim yapma ekleri, isimden fiil yapma ekleri, fiilden isim yapma ekleri ve fiilden fiil yapma ekleri üstlenmiştir. Bu ekler, Türkçenin ilk yazılı ürünlerinden itibaren fonetik ve morfolojik görünüm açısından sürekli bir değişim ve gelişim geçirerek varlığını sürdürmüştür. Türk dili tarihinin her dönem aralığında söz türetme görevini yerine getirmiştir. Çalışmamızda Karahanlı Türkçesinin izlerini taşıyan Dîvânü Lûgâti’t- Türk adlı eserde bulunan fiilden isim yapan ekler incelenmiş ve bu ekler morfolojik işlev bakımından değerlendirilmiştir. Ayrıca işlevleri üzerinde durulan bu eklerin türettiği sözcükler ve bu sözcüklerin anlamlarına yer verilmiştir. Eserde yer alan fiilden isim yapan eklerin fonetik değişimlerinden bahsedilmiş ve ne şekilde anlamlar ortaya koyduğu eserde geçen örneklerle izah edilmiştir. Ulaşılan veriler neticesinde Dîvânü Lûgâti’t- Türk’te bulunan fiilden isim yapan ekler, bu eklerin morfolojik işlevleri ve işlek olma durumları tablo hâlinde verilmiş ve değerlendirmeler yapılmıştır.