Akkoyunluların Mezhepsel Eğilimleri Üzerine Bir Değerlendirme

Abstract

XIV. yüzyılın ortalarına doğru güçlü bir politik ve toplumsal organizasyon olarak vücut bulan Bayındır oymağı, bu suretle genel itibariyle Türkmenlerden oluşan diğer oymakları etrafına toplayarak bir yüz yıl sonra Orta Çağ Türk tarihinin en önemli devletlerinden biri olmayı başarmıştır. Böylece kurulan Akkoyunlu Devleti, yaklaşık yüz elli yıllık hayatı boyunca yarattığı siyasi gelenek ile coğrafyada kendisinden sonra hakimiyet kuran Türk devletlerine de temel hazırlamıştır. Bu çerçevede, söz konusu devletin iyi idrak edilmesi; devlet geleneği düzleminde ortaya koyduğu tradisyonun anlaşılması Türk devlet tarihinin lineer olarak anlamlandırılmasına imkân sağlayacaktır. Dolayısıyla Akkoyunlulardan sonra aynı coğrafyada hakimiyet kuran devlet veya devletlerin ortaya çıkış nedenleri, iç dinamikleri, devletçilik esasları ve genel bir ifade ile Türkmen insanının zihinsel dünyası billurlaşacaktır. Çalışmamızda çizilen resimde yön verici temel unsurlardan biri inanç dünyası olarak görülmektedir. Zira her ülkede ve toplumsal katmanda olduğu gibi Akkoyunlu kültürünün de esas ögelerinden birini dinî algılar ve mezhepsel eğilimler teşkil etmektedir. Şimdiye kadar araştırmacılar genel olarak Akkoyunluları Sünni olarak nitelendirmiş, bununla da kalmayıp hükümdarlarını samimi, katı, hatta mutaassıp Sünni olarak tasvir etmiştir. Söz konusu araştırmacılar tezlerini destekleyen bulgular ileri sürmüşse de gerekçeler ve bulguların büyük bölümü Akkoyunlu ile diğer devletlerin siyasi ilişkilerine dayandırılmış ve varılan sonuçlar ister istemez esas gerçekten sapma yoluna girmiştir. Diğer taraftan anılan araştırmacılar genel itibariyle devlet ve yönetici nezdindeki resmî mezhebe odaklanmıştır. Bu çalışmada bugüne değin gerçekleştirilen tasvirlerin dışına çıkılmaya çalışılmıştır. İleri sunulan tezler ele alınarak, bir devletin inançsal özelliklerinin siyasi bağlantılar üzerinden tespit edilmesinin sağlıklı sonuçlara ulaşmadaki payı incelenmiştir. Bunun yanı sıra Akkoyunluların hakimiyet döneminde özellikle Diyarbakır Vilayeti örneğinden yola çıkarak halkta ve özellikle Türkmenler nezdinde dini eğilimler tetkik edilmiştir. İnceleme, mevcut bina edilmiş bakış açısına kıyasla tarihi veriler ve son dönemlerde ortaya konulan resmî belgeler vasıtasıyla Akkoyunlu hükümdarlarının halk Müslümanlığı/ Ön Kızılbaş-Aleviliğe eğilimli olduklarını ve ayrıca bu devletin omurgasını teşkil eden Türkmenlerin zikredilen inanç sistemine ciddi biçimde bağlı olduklarını da göstermeye çalışmaktadır. Ki bu vasıtayla Safevî Devletinin inançsal özellikleri bağlamında Türk devlet geleneğinin bir devamı olduğunu da düşünmek mümkündür.