Contra spem spero. Spotkania Herlinga z Szałamowem

Abstract

Artykul stanowi probe calościowego, syntetycznego opisu stosunku Gustawa Herlinga-Grudzinskiego (1919–2000) – wielkiego polskiego pisarza na emigracji, w przeszlości (1940– 1942) wieźnia stalinowskich lagrow, a potem autora Innego Świata (1951) – do tworczości Warlama Szalamowa (1907–1982), wybitnego pisarza rosyjskiego, tworzącego w ZSRR, wcześniej (1929–1931; 1937–1951) dlugoletniego wieźnia sowieckich lagrow. Szalamow jest przede wszystkim znany jako autor genialnych, acz niezwykle mrocznych Opowiadan kolymskich (pisane w 1954–1962, publikowane od 1966–1967), autobiograficznych, ale glownie opisujących kondycje czlowieka pierwszej polowy XX wieku w warunkach skrajnie nieludzkich. Czytając gorliwie Szalamowa od początku lat 70. az do konca zycia, Herling poszukiwal u tego rosyjskiego pobratymca (ktorego znal oczywiście jedynie z lektury), odpowiedzi zarowno na pytania o znaczeniu historycznym, jak i te o wymiarze metafizycznym. Z jednej strony, postawa i tworczośc ludzi jak Szalamow byla dlan dowodem na istnienie „innej Rosji”, niejako „źrodla podziemnego” w procesie nieuchronnego, jak wierzyl Herling, wyzwalania Europy Wschodniej i Środkowej z jarzma komunizmu. Z drugiej wszak strony, polski pisarz nie przyjmowal skrajnie pesymistycznego obrazu świata i czlowieka Szalamowa, wierząc gorąco, iz w kazdej istocie ludzkiej istnieje – mowiąc jezykiem Franza Kafki – „twarde jądro”, ktorego nie jest w stanie wykorzenic najbardziej nieludzki ustroj. Nie potrafily tego dokonac ani nazizm, ani komunizm, określane przez Herlinga mianem „braci-bliźniakow”. Polski pisarz uznawal ostatecznie Szalamowa – dodajmy, iz przekonanego ateiste – za osobe świetą, obok notabene takich arcywaznych dla Europy postaci, jak ojciec Maksymilan Kolbe, Janusz Korczak, Albert Camus czy Franz Kafka.