SITUATION OF SELJUKIAN CERAMIC IN EDUCATION OF CERAMIC ART

Abstract

Historical evolution of contemporary ceramic art situated over art accumulation of reach nowadays various cultures. There is special situation of Seljukian ceramic art in this accumulation which is including different duration, techniques, style and schools. This art which is keep heritage of early Islam ceramic art going not only shelter previous discovery and developments but also provide appearance a great number of new techniques and practices, Central Asia Turk culture tradition piece together with materials of ceramic and accommodate school which is call as Seljukian style in Islam geopraphy. Products of this school which was existed at territory of especially Persia, Khorassan, Anatolia and Syria between 11. – 13. Century was arised on art production level change from ceramic production pot. Various techniques like minai, luster, silhouette and under glaze painting, mould decoration, monokrom glazed, splashed ware and others were performed among ceramics and tiles which were produced in Seljukian geopraphy in this period. Unfortunatle just under glaze painting was took in next times like single dekor tekniks, others was abandoned in Anatolia history. Seljukian situation of our history occur poorly in practical schedule at art schools today. This situation cause not only poorly our technique various but also one way development of aesthetics value and under glaze painting seems as the “single tile techniqs”. Ceramic techniques of Seljukian period will be investigated with samples and contribution of this school to nowadays ceramic education will be arranged. Keyword : Seljukian Ceramic Art, Ceramic Techniques, Art Education kalemişi, 2015, Cilt 3, Sayı 5 Volume 3, Number 599 www.idildergisi.com GİRİŞ En kuvvetli dönemlerinde İslam coğrafyasının büyük bölümüne hüküm eden Selçuklu devletinin tarihi Tuğrul Bey ve Çağrı Beyin Gaznelileri yenmesi ve Horasan’da bağımsız devlet ilan etmesi ile başlar; Anadolu topraklarındaki son Selçuklu devletinin Moğollara yenilmesiyle son bulur (Koymen, 1963). Devletlerin ve beyliklerin eş zamanlı olmayan yükseliş ve çöküşlerinden oluşan bu süreç içinde Selçuklu sanatı adlandırdığımız ekol tüm İslam kültürünü derinden etkileyerek yerleşmiş, kendini minyatür sanatı, maden işçiliği, taş ve ahşap oymacılığı, çini ve seramik sanatı gibi pek çok dalda aks ettirmiştir (Hillenbrand, 2005: 90) Bu dönemin sanat gelişmeleri arasında seramik sanatında ortaya çıkan yenilikler çeşitli teknik ve sanatsal buluşlarla kendini göstermekte, yeni silisli çamur bünye Selçuklu ustalarının elinde tüm zenginlik ve güzelliğiyle adeta parlamaktadır. Selçuklu seramik sanatının gözde malzemesi olan bu çamurun kesin olarak ne zaman ve nerde ortaya çıktığı bilinmiyor. İlk Eski Mısır topraklarında ortaya çıkan silisli çamur bünyenin uzun bir aradan sonra yeniden buluşu büyük ihtimalle Çin porselenine benzer beyaz bünye arayışlarının sonucu olmuştur (Fehervari, 2000: 95; Jenkins, 1983; 1-4, 52). Bu hamurdan yapılmış ve günümüze ulaşmış en erken İslam örnekleri Suriye ve Mısır topraklarında eş zamanlı olarak üretilmiş olabileceğini akla getirir. Bilim adamlarına göre bu buluş 11. yy. son çeyreğine gerçekleşmiş olmalıydı (Redford ve Blackman, 1997: 233-247). Bu tarihlerden sonra hızlı bir şekilde yaygınlaşan yeni teknoloji tüm Selçuklu merkezlerinde uygulamaya konulmuş, lüks ürün olarak tanımlanan imalatta ana çamur haline gelmiştir. Bilimsel literatürde 2. Seramik devrimi olarak adlandırılan bu buluş İslam coğrafyasındaki seramik üretimi seramik alanındaki dünya devi olan Çin’den sonra ikinci sıraya yerleştirmiştir (Rosser-Owen, 2001; Watson, 2004: 56; Wilson, 1991: 13). Artık beyaz bünye seramik ustaların hayal dünyasından çıkarak atölye içinde kullanılabilen bir çamur şekline dönüşmüştür. Geniş toprakları kapsayan Selçuklu coğrafyasında üretilmiş olan tüm silisli seramik ve çinilerin malzemesi aynı kalitede ve beyazlıkta değildir. Bu durum elde olan kuvars ve beyaz plastik kil kaynaklarının niteliğinden kaynaklanmaktadır. Selçuklu çağının en güzel silisli ürünlerinin İran’ın Kaşan kentinde imal edildiği düşünülür. Kaynaklarda bu kentin yanı sıra Rey, Gürgan, Save gibi merkezlerin de ismi dile getirilse de belli ki Kaşan’ın o tarihlerdeki konumu ve ünü bambaşka olmuştur. Selçuklu çağında mimari seramiklerin “kaşi”, Rusça yayınlarda ise tüm silisli ürünlerin “kaşin” adlandırılması belli ki tesadüfî değildir. Günümüz Azerbaycan sanat terminolojisinde sırlı mimari seramiklere hala kaşi denilmektedir (Efendiev, 1980: res. 13). Avşar, L. ve Avşar M. (2015). Seramik Sanatı Eğitiminde Selçuklu Seramiğinin Yeri. kalemişi, 3 (5), s.97-110. www.kalemisidergisi.com 100 Büyük Selçuklunun merkezi olan İran toprakları sadece nitelikli silisli çamurla değil, son derece yüksek sanatsal değere sahip yapım ve süslemeyle de diğer bölge ve merkezlerden seçilmiştir. Bu anlamda Selçuklu İran seramik ve çinileri Selçuklu seramik sanatının en zirve örneklerini temsil eder, tarz ve ekolün belirleyici unsuru olarak öne çıkmaktadır. Merkeziyetçi devlet düzenine uygun olan bu durum sonucu Selçuklu beylerinin İran’daki Rey, İsfahan saraylarının donanımı ve süslemesine bakarak kendi saraylarını düzenlemeğe çalışmaları anlamlı ve doğal bir haldir (Hillenbrand, 2005: 93, res.64). Selçuklu Seramik Sanatı Selçuklu seramik üretiminde iki farklı çamur türü kullanılmış, her biri kendine özgü teknik ve uygulamalarla farklı merkezlerde sürdürülmüştür. Hükümdar ailesi, saray ileri gelenleri ve zengin kesimin beğenisine sunulan lüks seramikler bu dönemde sadece silisli çamurdan yapılıyor, bazıları astarsız, bazıları ise astarlanarak süsleniyordu. İslam dünyasında kompozit çini çamurunun ortaya çıkmasıyla seramik üretiminde iş ayrışımına gidildiği anlaşılmaktadır (İskenderzade, 2005, YDT). Günümüze kadar devam eden bu düzende kalıp ve gövde yapımı ile boyamalar bu alanlarda uzmanlaşan ustalar tarafından gerçekleştirilmektedir. Bu durum kendini kaba yapılmış gövde üzerindeki son derece yüksek boyama işçiliğine sahip süsleme ve tam tersi gibi hallerle ortaya koymaktadır. Selçuklu teknikleri arasında kabartmalı süsleme daha önceki çağlardan devralınan mirastır. Erken İslam çağından günümüze, bu tekniğin son derece teferruatlı örnekleri ulaşmış, mevcut kalıplar yapım şekli ve aşamaları hakkında bilgi sağlanmaktadır (Пугаченкова, 1967: res. 108-109). Araştırmacılara göre maden kapların formlarından esinlenerek ortaya çıkan kabartmalı seramik tekniğinin Horasan bölgesi örnekleri Erken İslam cağının en başarılı örneklerindendir. Açık yeşilimsi tonda kırmızı çamurdan yapılan bu ürünlerde ustalık çok yüksek düzeydedir (Айни , 1980: res. 189; Пугаченкова, 1967: res. 110-117 ). Selçuklunun büyük merkezlerinde ise kabartmalı seramiklerin sadece çini çamurundan yapıldığı bilinir. Bunlar hem boya süslemeli, hem monokrom sırlı olarak üretilmiştir. Süslemeler genellikle sır altına kobalt mavisi ve siyah boyalar ile yapılmış, sır olarak ise saydam ve türkuaz dışında kobalt mavisi, sarı ve mor renkler kullanılmıştır. Monokrom sırlı örneklerde ayrıntılı veya yalın kabartmalı desene yapılan vurgu formların ışık gölgeyle ortaya çıkmasını sağlamış, motif olarak kullanılan figüratif süsleme ise dönemin ikonografisini yansıtmaktadır. (Foto.1) kalemişi, 2015, Cilt 3, Sayı 5 Volume 3, Number 5101 www.idildergisi.com Foto. 1. Tukuaz sırlı kabartma bezeli vazo. Selçuklu İran, 12yy-13.yy. başı. H=38,2 cm. E-kaynak:(http://www.christies.com/lotfinder/lot/a-turquoise-glazed-moulded-pottery-jar-seljuk5358693-details.aspx?pos=8&intObjectID=5358693&sid=&page=7&lid=1) Özel hazırlanmış kalıplarda şekillendirilerek yapılan kabartmalı süslemeye Selçuklu çağı hem seramik hem de çinilerde rastlanmaktadır. Bu tarz İran örneklerinde bitkisel, figüratif ve yazı motifleri eşit ağırlıklı dağılıma sahiptir (Айни, 1980: res. 186). Anadolu’da ise kabartmalı çinilere genellikle yazılı göbek ve bordürlerde rastlanmaktadır. Buradaki kabartma şeklindeki harfler kimi zaman beyaz, düz zemin ise kobalt mavisi renginde, kimi zaman ise tüm yüzey tek renkte boyanmıştır (Erdemir, 2009: 155, res.98; Şimşek vb., 2007: res. 29, 52). Kabartma tekniğinin daha komplike bir uzantısı sayılabilen ajur dekoru çift cidarlı seramik kaplarda uygulanmıştır. Son derece zorlu bir işçilik ve yüksek ustalıkla yapılan bu kaplar Selçuklu seramik sanatının zirve ürünlerini temsil eder, Avşar, L. ve Avşar M. (2015). Seramik Sanatı Eğitiminde Selçuklu Seramiğinin Yeri. kalemişi, 3 (5), s.97-110. www.kalemisidergisi.com 102 kullanıma pek elverişli olmayan formlarıyla dönem inansının estetik ihtiyaçlarının ve sanatsal beklentilerinin düzeyini ve niteliğini ortaya koyar (Watson, 2004: 341) Kimi zaman kabartma desenli, kimi zaman düz yapılmış bir diğer grup Selçuklu seramiği ise etkileyici beyazlığından dolayı araştırmacılar tarafından “Selçuklu Beyazları” olarak adlandırılan özel grup içine dâhil edilmiştir (Watson, 2004: 321, 329). Bunlar genellikle boyasız beyaz, bazen ise kobalt mavisi veya mangan moru boya akıtmalıdır. Bazı örneklerde ise sadece bu mallara özgü “pirinç delikleri” olarak bilinen delikli dekora rastlanır. (Foto.2) Transparant sırla kaplanan bu delikler gövdenin su geçirmemesini önlemekle yanı sıra ışığın süzülmesini sağlamakta ve gövdeye porselensi bir saydamlık ve zarafet kazandırmaktadır. Günümüze ulaşan benzer örnekler arasında türkuaz ve yeşil sırlı olanları da vardır (Watson, 2004: 320-321, Cat. L. 19, 20, 22) Foto.2. “Selçuklu beyazı” kase, Silisli bünye, alkali transparant sır, 12.yy. Yale Üniversitesi Sanat Galerisi, Envanter No: 1955.4.198, E-kaynak: ( http://artgallery.yale.edu/collections/objects/bowl-seljuk-white-ware). Yine miras olarak alınan bir başka teknik lüster, sır üstü boyamadır. İlk 9.yy. Abbasi merkezlerinde ortaya çıkan bu teknik altın kapların parıltısını anımsattığı için olsa gerek, büyük rağbet görerek benimsenmiş, lüsterli kapların eve uğur ve mutluluk getirdiğine olan inançtan dolayı kullanılmaya pek uygun olmayan formlar yaygın tüketim bulmuştur. Selçuklu seramik lüster süslemeleri