‘Daarom zal een kunstwerk een nationaal karakter moeten hebben’

Tussen 1929 en 1938 leverde architectenbureau Gratama en Dinger een groot aantal vestigingen van de Incasso Bank op. Jan Gratama (1877-1947) was verantwoordelijk voor het ontwerp ervan. 1929 was in internationaal opzicht een jaar van groot economisch en politiek belang. De beurskrach in New York, die werd ingeluid door Black Thursday 24 oktober, leidde tot extreem dalende aandelenkoersen. Het gevolg was de economische crisis van de jaren dertig. Banken gingen failliet, schulden stapelden zich op en veel Nederlandse huishoudens raakten in financiële problemen. In dit volatiele klimaat ontstond een politieke voedingsbodem voor splinterpartijen die zich keerden tegen de parlementaire democratie. Een van die partijen was de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB), die in de loop van de jaren dertig veel aanhang won. Dit artikel bespreekt Gratama’s ontwerpen voor de Incasso Bank en hun positie in de rest van zijn oeuvre tegen de achtergrond van de politieke ontwikkelingen in de jaren dertig. Hoewel het verleidelijk is Gratama’s toepassing van het Hollands classicisme te zien als een gevolg van zijn politieke denkbeelden, kan dat verband niet met zekerheid worden vastgesteld. Veel in zijn geschriften over traditionele en moderne architectuur roept een associatie op met het nationaalsocialisme. Maar zelf heeft Gratama voor zover bekend nooit expliciet een relatie gelegd tussen zijn bouwstijl en zijn politieke overtuiging, anders dan in termen als ‘nationaal karakter’, ‘volksaard’ en ‘traditie’. Bovendien kende het Nederlandse nationaalsocialisme als politieke stroming ook zelf geen eenduidige voorkeur voor een bepaalde architectonische stijl. De wellicht vooral commerciële behoefte van de Incasso Bank aan degelijkheid en herkenbaarheid in een economisch onzeker tijdgewricht viel samen met Gratama’s terugtrekking in een historiserende architectuurstijl. Deze was wat hem betreft kennelijk een passend antwoord op de economische en politieke ontwikkelingen in de jaren dertig. De gestage stroom opdrachten vanuit de Incasso Bank zorgde ervoor dat hij die stijl in de praktijk kon toepassen en verder ontwikkelen. Zijn gebouwen voor de Incasso Bank vormen daarmee bij uitstek de uitdrukking van zijn architectonische ontwikkeling in de jaren dertig – een ontwikkeling die hij vrijwel uitsluitend dankzij zijn opdrachten voor de Incasso Bank kon doormaken.