II. Dünya Savaşı Sonrası İran Azerbaycanı’nda Azerbaycan Millî Hükümeti’nin Kuruluşu ve Yıkılışında Sovyetler Birliği’nin Rolünün Değerlendirilmesi

II. Dünya Savaşı’nda İran, İngiltere, Sovyetler Birliği ve ABD tarafından, işgal edildi. İşgal sonrası Sovyetler, İran Azerbaycanı üzerinde nüfuzunu artırıcı birtakım faaliyetlerde bulundu. Bu faaliyetlerin bir sonucu olarak 12 Aralık 1945’te İran Azerbaycanı’nda Azerbaycan Millî Hükümeti (AMH) kuruldu. Bu makalenin kapsamı; II. Dünya Savaşı başından AMH’nin yıkılışına kadar Sovyetlerin İran Azerbaycanı’na yönelik politikalarını oluşturan etkenleri ortaya koymaktır. Çalışmanın ana amacı; AMH’nin kuruluşunda ve yıkılışında Sovyetler Birliği’nin rolünü değerlendirmektir. Çalışmanın tarihi gerçeklere uygun olmasını sağlamak için arşiv belgelerinde özellikle konuyu açıklayıcı metinlere başvuruldu. Birincil kaynakların dışında atıf yapılan eserlerin çoğunlukla arşiv belgelerine dayanılarak yazılmış olmasına dikkat edildi. İran Azerbaycanı, Sovyetler için güney sınırlarının ve Sovyet Azerbaycanı’ndaki petrollerin emniyeti için stratejik öneme sahipti. Savaş bitiminde ABD ve İngiltere önceden varılan anlaşma gereği birliklerini İran’dan çıkarırken Sovyetler Birliği, İran Azerbaycanı üzerindeki emelleri nedeniyle askerini çekmekten kaçındı. Moskova, bu emellerini gerçekleştirmek üzere Sovyet Azerbaycanı Birinci Sekreteri Mir Cafer Bağırov’u görevlendirdi. Azerbaycan Millî Hükümeti, Bağırov’un amacı doğrultusunda tasarlandı ve Stalin tarafından kabul gördü. 1946 yılı baharında ABD ve İngiltere’nin, diplomatik baskısı ile Sovyetler askeri birliklerini İran’dan çıkarmak zorunda kaldı. Azerbaycan Millî Hükümeti, Sovyetlerin askeri birliklerini İran’dan çekmesi ile desteğini kaybetti ve kuruluşundan bir yıl sonra yıkıldı.