Osmanlı İmparatorluğu’nun 17. Yüzyılda İran Sınırındaki İdarî ve İktisadî Pratiği: Şüregel Livâsı Örneği

Şüregel günümüzde Türkiye İran sınırında yer almaktadır. Arpaçay ve Kars Çayı’nın yol aldığı oldukça verimli ve geniş yaylalarının etrafı yüksek dağlarla çevrilidir. Oldukça köklü bir iskân geçmişine sahip bölge Urartu, Roma, Bizans, Pers ve Osmanlı idaresinde kalmıştır. Şüregel’in bir sınır kenti olma vasfı da Orta Çağ’a kadar uzanır. Bu dönemdeki etkin Roma ve Pers çekişmelerinin merkezinde yer alan önemli bir sınır kentidir. XVI. yüzyıl sonlarında Osmanlıların eline geçmiş olmasına rağmen sık sık el değiştirmiştir. XVI. yüzyıl sonlarından XVII. yüzyılın ortalarına kadar Osmanlı-İran sınırındaki hareketliliğin canlı şahitliğini yapmıştır. Bu nedenle üzerindeki nüfusun stabil olduğu siyasî ve askerî durumlara göre kâh Kars kâh Revan istikametinde yol aldığı anlaşılmaktadır. Bu yöneliş sefer organizasyonlarının yönüne göre şekillenmiştir. Kısa süreli sükûnet evrelerinde kale ve şen mezra ile köylerinde haşamın sürdüğü Şüregel’deki aydınlık hava ansızın kasvetli bir hale bürünmüştür. XVI. yüzyıl topraklarında at nallarının izi ile hâlî ve harâbe iskân mahallerinin şekillendirdiği Şüregel’de XVII. yüzyılda değişmeye yüz tutmuştur. Bu durumda XVII. yüzyılın ikinci yarısında sonra nispeten dinginleşen Osmanlı-İran ilişkilerinin etkisi vardır. Osmanlı İmparatorluğu bu havadan istifade etmek, sınır hattında denetimi sağlamak, bölgenin nüfusunun oluşmasında etkin olmak, siyasî ve malî yapıyı oturtmak maksadıyla Şüregel’de tahrir yapmıştır. Bu tahrir elbette XVI. yüzyılın klasik tahrirlerine benzememektedir. Öyle ki bölgede ne derli toplu bir nüfus ne de nüfusun iştikal olduğu bir ekonimik faaliyet vardır. Bu nedenle defterde sadece bazı iskan birimlerinin isimleri ile bunların bir araya getirilmesiyle oluşturulmuş tımar hisseleri ve bu hisselere sahip olanların isimleri yer almaktadır. Çalışma daha ziyade siyasî, askerî ve itikâdî boyutuyla ele alınmış Osmanlı-İran ilişkilerine sınır eksenli bir bakış açısıyla yaklaşmaya salat vermektedir. Bu bağlamda özellikle Osmanlı İmparatorluğu’nun sınır hattındaki bölgelerde idarî ve malî bakımdan atmış olduğu adımlar ile bunların bir bakıma yereldeki etkilerini öncülemektedir. Bu bakımdan özellikle Doğu sınırıyla ilgili Osmanlı belgelerinde sık zikredilen Şüregel’in merkezinde yer aldığı bir livânın tesisi ve buna bağlı nahiyeler, nahiyelere bağlı köy ve mezraları ile buralardaki askerî, malî yapıya dair serhat yapılanmasına dair öznel bir konuma sahiptir.