Müslüman Kültür İçin Geliştirilen Dini Gelişim Modelleri; Bir Sistematik Literatür Taraması ve Meta-analizi

Her ne kadar dini gelişim, gelişim psikolojisinin önemli bir konusu olarak değerlendirilse de din denilen olgunun kültürün ve toplumsal yapının ayrılmaz bir parçası olarak kendini göstermesi, gelişimin yerelliği konusundaki tartışmalara kapı açmıştır. Sosyal psikoloji alanında yapılan son çalışmalar, gelişimin evrensel olarak gerçekleştiğini savunan teorilerden ziyade, kültür merkezli bir bakış açısına sahip teorilerin oluşturulmasını önermektedir. Batının dini ve kültürel değerleri çerçevesinde geliştirilen dini gelişim teorilerinin bu açıdan dünyanın başka yerlerinde karşılığının olup olmadığı zaten tartışma konusudur. Sunulan çalışmada Müslüman kültürüne yönelik geliştirilen çalışmalar değerlendirilmekte ve Müslüman toplumların dini gelişimini evrenselden ziyade yerel boyutta ele alınmaktadır. Dini gelişim alanında yapılan çalışmaların çoğu, literatürde halihazırda var olan teorilere dayanmakta ve bu teorilerin Müslüman toplumlarla uygunluğu tartışılmaktadır. Bir dini gelişim modeli üretme kaygısı taşımadan, kültürdeki dini gelişimin aşamalarını belirlemek amacıyla yapılan çalışmalar ön plana çıkmaktadır. Hazırlanan sistematik derlemede, sahada Müslüman kültürü esas alınarak üretilen teoriler ve Müslüman toplumlarda dini gelişimin seyrini anlamaya çalışmak amacıyla yapılan ve mevcut herhangi bir teori üzerine inşa edilmeyen çalışmaların bir araya getirilmesi amaçlanmaktadır. Araştırma kapsamında Kasım ve Aralık 2022’de Dergipark, Google Akademik, Web of Science, ScienceDirect ve YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanları “Müslüman toplum, Müslüman coğrafya, Müslüman ülke, Müslüman topluluk”, “Din, Manevi*, İnan*, İman*”, “Gelişim, Evre, Dönem, Değişim” ve “Teori, Model, Kuram, Düşünce” şeklinde dört kategori olarak belirlenen anahtar kelimelerle Türkçe, İngilizce ve Arapça olarak 3 dilde taranmıştır. Tarama sonucunda 14536 adet referans başlık taramasına tabi tutulmuş ve 45 çalışma öz ve tam metin analizine tabi tutulmuştur. Tarama sürecinden sonra, toplamda 7 çalışma dahil etme kriterlerini karşılayıp analiz edilmiştir. Sonuç olarak, sunulan sistematik literatür taramasında Müslüman kültürdeki dini gelişimin genel bir resmi çizilmektedir. Bu tablodan hareketle Müslüman toplumlarda bebeklik dönemindeki dini gelişim, tıpkı Fowler'ın teorisinde olduğu gibi sevgi ve güven duygusuna yapılan vurguyla şekillenmektedir. Ancak Batı kültüründe geliştirilen teorilerin aksine, incelemeye dahil edilen çalışmalarda Müslüman kültüründe çocukluğun dini gelişiminde soyut düşünme yeteneğinin daha erken başladığı öne sürülmektedir. Öte yandan araştırmalar, ergenlik dönemine gelindiğinde bireyin geleneksel dini inanç ve ritüelleri sorgulamaya başladığını, incelediğini ve özerk bir değer sistemi oluşturduğunu göstermektedir. Ergenliği ele alan çalışmaların tamamında bu dönemde dini değerlere karşı geliştirilen sorgulama davranışı ve şüphe duygusunun, yetişkinlikte özerk dini düşüncenin oluşması için önemli bir hazırlık süreci olduğu belirtilmektedir. Yetişkinlik ve yaşlılık konularını ele alan çalışmalarda ise bu dönemin çoğunlukla uyum, istikrar ve olgun bir din algısıyla simgelendiği vurgulanmaktadır. Bu bağlamda, Müslüman toplumlara yönelik geliştirilen dini gelişim teorilerinin sınırlı olduğu ve alanda Müslüman toplumların dini gelişimi üzerine daha fazla çalışma yapılması gerektiği tespit edilmiştir. Literatürdeki dini gelişim teorilerinin Batı merkezli olması ve kültürel adaptasyon olmadan Müslüman toplumlara uygulanması, bu toplumların dini gelişiminin teorik açıdan yansıtılmasını ve erken yaşlarda başlayan soyut Tanrı anlayışı gibi konuların değerlendirilmesini zorlaştırmaktadır. Bu bağlamda mevcut teorilerin kültürel uyarlaması üzerinde çalışıldıktan sonra Müslüman kültürü için ileriki çalışmalardan yararlanılması önerilmektedir.