Wielki okres odchylenia. Obraz życia artystycznego powojennej Polski w świetle artykułów prasowych z lat 1918–1922

„Wielki okres odchylenia” w oryginalnym kontekście sięgał czasów rozkwitu impresjonizmu i dotyczył kolejnych lat zmagań z jego skutkami w sztuce, aż po rok 1922, w którym autor określenia, Stanisław Woźnicki, powołał je do istnienia. Warto przyjrzeć się temu okresowi przez pryzmat artykułów z lat 1918–1922, drukowanych w periodykach poświęconych sztuce, i dokonać próby zdefiniowania „odchyleń” w życiu artystycznym odradzającej się Polski, które miały wpływ na kształtowanie się powojennej rodzimej sztuki. Echa dążeń do ustanowienia nowego porządku, towarzyszące temu nadzieje, a także przeżycia minionych czasów znajdowały ujście w powojennej prasie polskiej. Wachlarz tematów podejmowanych w artykułach był tak szeroki, że decydując się na analizę kilku zasadniczych myśli, które przewijały się stale w kolejnych numerach wielu tytułów, należy określić granice czasowe. Przyjmijmy zatem, że wiążące dla tych rozważań będą lata 1918–1922. O ile data początkowa jest oczywista i zbiega się z odzyskaniem przez Polskę niepodległości, o tyle data krańcowa przyjęta została nieco sztucznie, ale można ją uzasadnić. Wiele czasopism poświęconych zagadnieniom plastycznym przestało istnieć około 1922 r. Jedne z nich jeszcze wznawiano, do innych nie powrócono już nigdy. Zapewne głównym tego powodem była pogarszająca się sytuacja finansowa odrodzonego państwa. Trzeba też pamiętać o zabójstwie pierwszego prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej – Gabriela Narutowicza – którego podczas otwarcia wystawy w gmachu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, 16 grudnia 1922 r., zastrzelił Eligiusz Niewiadomski, malarz, artysta, krytyk, pracownik Ministerstwa Kultury i Sztuki1. W latach 1918–1922 wychodziło wiele periodyków, które z różnych perspektyw omawiały powojenną rzeczywistość. Należały do nich krakowskie „Rzeczy Piękne” (1918–1919), „Formiści” (1919–1921)2, „Zwrotnica” (1922–1923) i „Maski” (1918–1920). Z warszawskich czasopism na uwagę zasługują: „Nowa Sztuka”, wydawana w latach 1921–1922, która propagowała idee awangardowe i dążyła do zjednoczenia polskiej awangardy z europejską, „Pro Arte et Studio” (1916–1918), przekształcone później w „Pro Arte”, które ukazywało się do 1919 r., a także „Nowy Przegląd Literatury i Sztuki” (1920–1921), „Światło”, wydawane od 1920 r., oraz „Ponowa”, ukazująca się w latach 1920–1922. Wśród analizowanych czasopism nie może zabraknąć poznańskiego „Zdroju”, wychodzącego w latach 1917–1922, i „Południa”, które ukazywało się w Wilnie w latach 1921–1922.