Osmanlı’da Belağat Ne İşe Yarar? El-Hâşiyetü’l- Cedîde ‘Alâ Şerhi ‘İsami’l-Ferîde’de İlmî Literatür ve Kavram İnşası

Osmanlı düşüncesinin kaynaklarından olan belagat ilmindeki klasik çalışmalardan biri Ebü’l-Kâsım es-Semerkandî (ö. 888/1483’ten sonra)’nin istiâreyle ilgili çalışması Risâletü’l-istiârât’dır. Bu esere İsâmüddin İsferâyînî (ö. 945/1538) tarafından şerh yazılmış ve bu şerhe de Filibeli Halil Fevzi Efendi (ö. 1301/1884) yaklaşık bin sayfalık bir haşiye kaleme almıştır. Disiplinler arası metinlerden sayabileceğimiz bu kitap, Halil Fevzi Efendi üzerinden bir entelektüelinin düşünce dünyasını resmetmektedir. Bildiri, elimizdeki eserin disiplinler arası yönüyle ilgilenmektedir. Bu ilmin diplomasi, siyaset, hukuk, usûl-i fıkıh, tefsir, kelam ve mantık gibi pek çok sahayla ilgili olması, entelektüel zihnin ondan müstağni kalamayacağını gösterdiği gibi niçin mecaz ve istiareye yöneldiğimize de işaret etmektedir. Bildiri, istiâre yapılış biçimlerinin icmalen veya tafsilen Türkçe olarak verilmesi; mantıksal önermelerin veya metafizik yorumun belagat ilmine tatbiki; ara cümle bahsinde olduğu gibi eserde belagat metodunun mantığa uyarlanması şeklinde başlıkları konu edinmektedir. Ruh, kalp ve nefis kavramları için klasik metafizik metinlerinden yapılan iktibaslar; irade, ilim ve kudret kavramları yanında tasavvurât ve tasdikât bahislerinin, âdab-ı bahs konularının ele alınması; zaman zaman Meşşâî ve İşrakî geleneğe, hukemâ ve mütekellimin mesleklerinin farkına dikkat çekilmesi eserin disiplinler arası özelliğini göstermektedir. Bunun yanında kuvve-i nazariyye ve ameliyye’ye, havâss-ı hamse-i bâtına ve araz-ı nisbî’ye, eyniyyet, keyfiyyet ve zaman-mekân tasavvurlarına yer veren çalışma, zihnî suretler konusunda da izahlarda bulunmuştur. Akıl ve idrak kavramlarının tıp ilmiyle iç içe ele alan eserin mecaz ile hareket ilişkisini de fizik üzerinden örneklediği görülmektedir. Bildiri, belagat metinlerinde alan dışı literatür ve kavram inşası çalışmalarına katkı sunmayı amaçlamaktadır.