Informowanie o wyprawie wojennej w końcu XVII w. – przypadek Johanna Reyera i kampanii krymskiej 1689 roku

Artykuł dotyczy niemieckojęzycznej relacji z przebiegu wyprawy wojska rosyjskiego przeciwko Tatarom krymskim wiosną 1689 r. (tzw. drugiej wyprawy krymskiej). Autorem tego przekazu był pruski dyplomata i tajny radca Johann Reyer (* 1641, † 1718). Odbył on w 1688–1689 r. jako poseł księcia-elektora Fryderyka III podróż na dwór moskiewski. Analiza źródłoznawcza i treściowa zredagowanej przez niego relacji z owej wyprawy, opartej na pierwotnym tekście rosyjskim, daje możliwość zbadania sposobów percepcji wydarzeń wojennych, jak również ich pojmowania w końcu XVII stulecia. W pierwotnej, rosyjskiej redakcji źródło wykazuje wszelkie cechy ‘narracji wodzowsko-dworskiej’. Charakterystycznym jej elementem jest ujęcie wydarzeń w kontekście działań wodza wojska. Jego osoba jest ukazana w sytuacjach, które nie zawsze mają związek ze sprawami kierownictwa militarnego, ale każdorazowo pozwalają ukazać osobiste zalety wodza. Obecny jest m.in. topos wodza bliskiego swoim wojownikom/żołnierzom. Topiczność narracji odnosi się również do wyznaczników sukcesu wojennego (wysokie straty przeciwnika, wielkie łupy wojenne zdobyte na nim, zniszczenie miejsc jego egzystencji) oraz do obrazu przeciwnika (duża liczebność, barbaryzacja). Trzecim aspektem analizowanej w artykule relacji jest niski poziom spójności implikatywnej narracji i warunowany przezeń wysoki poziom ogólnikowości opisu. W żadnym miejscu przekazu poszczególne okoliczności i wydarzenia rozgrywające się w wojsku rosyjskim podczas wyprawy nie zostały przedstawione w na tyle szczegółowy sposób, by narracja mogła zyskać większy potencjał wyjaśniający opisywane wypadki. Zależności między poszczególnymi zjawiskami i wypadkami sprowadzone są do najprostszych relacji chronologicznego sąsiedztwa i nie ma w nich wspomnianej implikatywności. Wszystkie powyższe spostrzeżenia dotyczące struktury treści i budowy narracji dotyczą pierwotnego przekazu rosyjskiego, jednak pozostają one wiążące również dla niemieckiej redakcji Johanna Reyera. Ten bowiem przejął zasadniczy zrąb narracji, w zasadzie nie ingerując w jego treść, a tym bardziej nie opatrując go żadnymi krytycznymi komentarzami, choć wprowadził zarazem do niego dość długi wstęp. Oznacza to, że Reyer funkcjonował w podobnych strukturach mentalnych pojmowania i analizy zdarzeń wojennych, jak ówczesne wojskowe otoczenie kniazia Vasilija V. Golicyna, wśród którego członków powstała pierwotna rosyjska relacja. Dane dostarczone przez niego na dwór księcia-elektora miały zaledwie pewien potencjał informacyjny, ale pozbawione były jakiegokolwiek potencjału analitycznego. Zatem nawet, jeśli w kręgu wojskowych pozostających na służbie Hohenzollernów w końcu XVII w. znaleźliby się ludzie zdolni do racjonalnej oraz systematycznej analizy, krytycznej reflekcji i podejmowania złożonych rozumowań indukcyjnych w kwestiach militarnych, to informatorzy pokroju Reyera nie byli w stanie dostarczyć im do tego odpowiedniej jakości danych. Casus Johanna Reyera, człowieka o rozległych horyzontach umysłowych, należącego do ścisłej elity ówczesnej Brandemburgii-Prus, pokazuje, iż fenomen racjonalizacji w sprawach militarnych w końcu XVII w. w kręgu tamtejszych elit jeszcze się nie rozpoczął, przy czym właśnie w pokoleniu Reyera zarysowywały się początki przełomu racjonalistycznego, stojącego u podstaw krytycznego, systematycznego i dążącego do koherentności oglądu świata – było to pokolenie Gottfrieda Wilhelma Leibnitza (* 1646, † 1716), z którym Reyer korespondował, oraz Izaaka Newtona (* 1742, † 1727), który w roku pierwszej wyprawy krymskiej (1687) opublikował swoje przełomowe Philosophiae naturalis principia mathematica stojące w centrum tzw. nowożytnej rewolucji naukowej. Zmieniająca się wojskowość zachodnioeuropejska miała w ów racjonalistyczny przełom wejść z mniej więcej jedno bądź nawet dwupokoleniowym opóźnieniem, wraz z osobami m.in. Maurice’a de Saxe (* 1696, † 1750), Fryderyka II Wielkiego (* 1712, † 1786) oraz Henry’ego Humphrey’a Evansa Lloyda (* ca 1718/1720, † 1783).//The article pertains to the German-language account of the Russian army’s expedition against Crimean Tatars in the spring 1689 (so-called second Crimean campaign). The author of this narration was a Prussian diplomat and secret councilor Johann Reyer (* 1641, † 1718). In 1688–1689 he traveled to the Moscow court as a Prince-elector Frederick the Third’s representative. The source and content analysis of the report from the expedition that he provided, based on the original Russian text, enables to explore the ways of perceiving military events and warfare as well as understanding them at the end of the 17th century. In the original Russian version, the source reveals all the features of ‘court-leadership narrative’. Its distinctive element is the presentation of the events in the context of the military commander’s actions. The commander himself is presented in the situations which are not always connected with the issues of military leadership, but each time they enable to present personal advantages of the leader. Among other things, one can indicate the topos of a commander who is close with his soldiers. The topicality of the narrative also refers to the indicators of war success (significant losses of the opponent, large spoils of war won from the enemy, destruction of the opponent’s place of existence) and the depiction of the opponent (their large number, barbarization). The third aspect of the account analyzed in the article is the low level of consistency of the implicative narrative and high level of generalization of the description conditioned by it. At no point were the particular events and circumstances taking place in the Russian army during the expedition presented in a manner descriptive enough so as the narrative could potentially better explain the described cases. Dependencies between particular phenomena and cases are reduced to the simplest relations of chronological proximity and they lack the aforementioned implication. All of the abovementioned observations regarding the structure of the content and the construction of the narrative pertain to the original Russian account; however, they remain relevant for the German version by Johann Reyer as well. In fact, he adopted the core of the narrative basically without interfering with the content and what is more – without providing any critical comments, although at the same time he made a considerably long introduction. What it means is that Reyer functioned in similar mental structures of understanding and analyzing wartime events as the military entourage of the Russian commander-in-chief Vasily V. Golitsyn, among whose members the original Russian account was written. The data which he provided for the Prince-elector’s court had some informative potential, but it lacked analytical potential of any kind. Therefore, even if among the soldiers on the Hohenzollern’s duty at the end of the 17th century there were people capable of rational and systematic analysis, critical reflection and complex inductive reasoning regarding military issues, the informants such as Reyer were not able to provide them with data of sufficient quality. Johann Reyer’s casus, who was a man of extensive mental horizons that belonged to the strict elite of then Brandenburg-Prussia, shows that the phenomenon of rationalization regarding military affairs at the end of the 17th century among the elite of Branderburg-Prussia had not yet begun. It was the time of Reyer’s generation when the beginnings of the rationalization breakthrough were depicted, which stood at the basis of critical, systematic and coherence-oriented view of the world – it was Gottfried Wilhelm Leibnitz’s (* 1646, † 1716) generation, with whom Reyer exchanged letters, and Izaak Newton’s (* 1742, † 1727), who in the year of the first Crimean campaign (1687) just published his ground-breaking Philosophiae naturalis principia mathematica, which was the core for the so-called modern scientific revolution. The western European military affairs changing at that time fully entered the rationalist breakthrough with more or less one- or two-generation delay along with people such as Maurice de Saxe (* 1696, † 1750), Frederick the Great (* 1712, † 1786) and Henry Humphrey Evans Lloyd (* ca 1718/1720, † 1783).