Rozwidlone ścieżki polskości. Rec.: Being Poland: A New History of Polish Literature and Culture since 1918. Edited by Tamara Trojanowska, Joanna Niżyńska, Przemysław Czapliński. With the assistance of Agnieszka Polakowska. Toronto–Buffalo–London 2018

MicHAlinA KMieciK jagiellonian University, cracow ORcid: 0000-0003-0118-3657 WOMAn AVAnT-gARde. MARiAnne WeReFKin’S eXpReSSiOniST ciRcle The subject of the review is a collected volume entitled Marianne Werefkin and the Women Artists in Her Circle (2017) edited by Tanja Malycheva and isabel Wünsche which not only describes the figure of a slightly forgotten woman painter, cultural life animator and patron of the arts, but also sketches the portraits of many modernist woman artists acting in germany and in Austria at the time of the Weimar Republic. The book becomes a starting point to consider the woman avant-garde and to highlight the woman’s role in creating a modern artistic network. dOi: 10.18318/pl.2019.3.17 KATARzynA TRzeciAK Uniwersytet jagielloński, Kraków ROzWidlOne ŚcieŻKi pOlSKOŚci Being pOlAnd: A neW HiSTORy OF pOliSH liTeRATURe And cUlTURe Since 1918. edited by T a m a r a T r o j a n o w s k a, j o a n n a n i ż y ń s k a, p r z e m y s ł a w c z ap l i ń s k i. With the assistance of A g n i e s z k a p o l a k o w s k a. Toronto–Buffalo–london 2018. University of Toronto press, ss. 856. luigi Marinelli w referacie wygłoszonym na iV Kongresie polonistyki zagranicznej stwierdził: „nowa polska historiografia literacka, próbując uniknąć wszelkich form ideologicznego pohttp://rcin.org.pl Recenzje i pRzeglądy 249 lonocentryzmu, powinna zarazem dążyć do jak najdobitniejszego podkreślania rozmaitych składników kulturowych, etnicznych, wyznaniowych, płciowo-genderowych w obrębie złożonej i często wewnętrznie sprzecznej całości, którą nazywamy »literaturą polską«” 1. Teza włoskiego polonisty wybrzmiewała w związku z jego przekonaniem o „transnarodowym” charakterze polskiego piśmiennictwa, którego nie sposób ujmować w monolitycznych ramach utożsamienia państwa i narodu. Marinelli postulował zatem, by wykorzystywać nowe technologie i wytyczać „hybrydyczne drogi” historii literatury, jakimi nie podążała jeszcze polonistyka tradycyjna. Tak rozumianą historią polskiej literatury były – redagowane przez badacza – książka zbiorowa Storia della letteratura polacca (2004) 2 oraz rocznik „pl.it”, określony przez niego jako „próba stworzenia publikacji kulturalnej i popularyzatorskiej o średnim i wysokim profilu, wolnej od nacisków i hierarchii polityczno-akademickich starej slawistyki, podjęta z nadzieją, że także w innych krajach, w obrębie Unii europejskiej, jak i poza nią, rozwiną się podobne inicjatywy” 3. Życzenie, wyrażone we wstępie do tak pioniersko zapowiadanego przedsięwzięcia, ponad dekadę później spełniają redaktorzy Being Poland: A New History of Polish Literature and Culture since 1918 – nowej historii literatury polskiej od 1918 roku, przygotowanej z myślą o odbiorcach z północnoamerykańskich uniwersytetów. na gruncie anglojęzycznym jest to – jak zaznaczono w przedmowie do omawianego zbioru – publikacja unikatowa, bo przełamująca monologiczny charakter dotychczasowych syntez, tworzonych indywidualnie, a swoim zakresem nie przekraczających późnych dekad XX wieku 4. Skala recenzowanej książki już na poziomie liczb wyklucza natomiast monolog: trójkę redaktorów – Tamarę Trojanowską, joannę niżyńską i przemysława czaplińskiego – wspiera tłumaczka, Agnieszka polakowska, a wszystkich głosów o polsce jest niemal 60, na ponad 800 stronicach. i nie są to głosy wybrzmiewające unisono. Wprowadzając czytelników i czytelniczki w ten polilog badawczy, redaktorzy posłużyli się formułą „ex pluribus plures”, będącą nie tylko tytułem dla wstępu książki („Ex Pluribus Plures”: Cultural Histories in the Twenty-First Century), ale i swoistą deklaracją perspektywy badawczej, właściwej humanistyce XXi wieku. Wielość ujęć odpowiada tu różnorodności form, w jakich przejawia się polska literatura i kultura, które od 1918 roku ścierają się w postaci trwających lub powracających paradygmatów tożsamościowych, czerpanych z przeszłości, lecz wytyczających wspólnotową przyszłość. z tego założenia redaktorzy wyprowadzają pierwszą oś lektury spośród czterech, będących zarazem częściami zasadniczymi książki, porządkującymi i konceptualizującymi warianty tytułowego „bycia polską”. To oś „przejść” (Transitions) paradygmatów sarmatyzmu i romantyzmu, rezonujących w modernistycznych i postmodernistycznych modalnościach polskiej literatury. na tej osi rozpięta jest część i książki, zbierająca opozycyjne stanowiska wobec każdej z wymienionych formacji. Sarmatyzm wybrzmiewa biegunowo, w ujęciu ewy Thompson i w radykalnie jej przeciwnym stanowisku jana Sowy. Trudno tu o bardziej nieuzgadnialne pozycje, których ideologiczna rozbieżność wyznacza zarazem ramy aktualnych dyskusji o polskim postkolonializmie i jego konsekwencjach dla dzisiejszych definicji polskości. z perspektywy amerykańskich czytelników oba teksty mogą być okazją do analizy dyskursów tożsamościowych, wytwarzających określone modele identyfikacji kulturowej, ufundowane na odmiennych rejestrach interpretacyjnych tej samej formacji. Oba artykuły, celując w założonego odbior1 L. M a r i n e l l i, Granice i zagranice historii literatury w czasach płynnej polonistyki. W zb.: Polonistyka bez granic. Red. R. N y c z, W. M i o d u n k a, T. K u n z. T. 1. Kraków 2010, s. 12. 2 polski przekład ukazał się jako Historia literatury polskiej (Red. l. M a r i n e l l i. przeł. M. W o ź n i a k. Wrocław 2009). 3 M a r i n e l l i, op. cit., s. 16. 4 We wstępie redaktorzy przywołują wcześniejsze prace o charakterze syntez historycznoliterackich – M. Kridla z 1956 roku, cz. Miłosza z 1969 roku i j. Krzyżanowskiego z 1978 roku. http://rcin.org.pl Recenzje i pRzeglądy 250 cę, lokują polski sarmatyzm w analogii do tropów kultury amerykańskiej. Thomspon przybliża sarmacką aksjologię przez porównanie jej do wartości konserwatywnego południa i do tradycji republikańskich, Sowa sięga do filmu Quentina Tarantino (Django), by ukazać sarmatyzm jako kulturę właścicieli plantacji, posiadających niewolników. dzięki wykorzystaniu w tekstach podobnych zabiegów obie wizje sarmatyzmu ujawnią fundujące je pola znaczeń i metodologii oraz pozwolą czytającym zobaczyć źródłowy kontrast między mityzowaniem tożsamości a jej krytyczną rewizją, których starcie organizuje dzisiejszą debatę publiczną. Równie interesujące, bo prezentujące tradycję literatury jako prefigurację zróżnicowanych ocen polskości XXi-wiecznej, są ujęcia romantyzmu jako etosu potencjalnie krytycznego wobec teraźniejszej destabilizacji wspólnoty. Stanley Bill w swym tekście wydobywa z tradycji romantycznej impuls zbiorowego działania, widząc w nim alternatywę dla kapitalistycznej indywidualizacji i bezwarunkowego triumfu neoliberalizmu. z kolei dariusz Skórczewski, zgodnie z przyjętą perspektywą postkolonialnego rozumienia niesamodzielności polski jako kraju historycznie skolonializowanego, przekonuje o aktualności imaginarium romantycznego. jego trwałość dostrzega badacz w schematach kultury popularnej, w tym zwłaszcza w przywiązaniu do pamięci o żołnierzach wyklętych, aktualizującej XiX-wieczne ideały walki wolnościowej. zestawienie tych dwu koncepcji skutecznie demaskuje rewizję literackiej tradycji, ponieważ nie jest to wcale działanie wyłącznie porządkujące, pociąga ono przecież za sobą określone wizje wspólnoty, jej granic i hierarchii. dobór głosów nie tylko ma więc wartość poznawczą wynikającą z założonego przedmiotu dyskusji, ale przede wszystkim ujawnia pozycje, warunki oraz cele, stojące za historycznoliterackimi rekonfiguracjami romantyzmu jako pola symboliczno-dyskursywnych znaczeń, spornych i adaptowalnych w zmiennych kontekstach interpretacyjnych. Ostatni z dwugłosów, które składają się na pierwszą cześć publikacji, to fundamentalne dla polskiego literaturoznawstwa ujęcia modernizmu artystycznego w kontekście przeobrażeń społeczno-politycznych. W perspektywie Włodzimierza Boleckiego polski modernizm, jako część formacji europy Środkowo-Wschodniej, zdeterminowały etapy modernizacji dokonujące się w okolicznościach dziejowych odmiennych od nowoczesności europy zachodniej. pewna powtarzalność warunków historycznych spowodowała natomiast ciągłość form literackich, a także występowanie zbieżności w określaniu roli literatury wobec kulturowego mainstreamu, nieoczekiwanie zbliżających oddzielone stuleciem przełomy wieków XiX i XX oraz XX i XXi. zupełnie inny jest modernizm w ujęciu Ryszarda nycza, którego typologia zakłada zmiany w pozycji i funkcji literatury, a zatem rozmaite jej obiegi, służące odróżnianiu reguł komunikacji oraz wytwarzaniu zmiennego wartościowania i hierarchizowania praktyk artystycznych. Odmienności wydobyte w obu konceptualizacjach modernizmu nie tylko porządkują proces historycznoliteracki, ale i odpowiadają za określanie statusu literatury wobec materialnej rzeczywistości; wytyczają stopnie zaangażowania języków artystycznych w komunikację, a przez to i wskazują potencjalne użycia praktyk literackich w zakresie utrwalania, krytyki lub przeobrażenia rzeczywistości społeczno-politycznej. Tryb lektury zaproponowany w pierwszej części Being Poland, poświęconej „przejściom”, realizuje, w moim przekonaniu, oryginalnie i skutecznie założenia nowej polonistyki. Wypowiedzi dwugłosowe, problematyzujące kluczowe formacje intelektualno-artystyczne, ujmują literaturę w działaniu, utrwalając przy tym jej rolę zarówno repozytorium wzorów identyfikacji i segregacji, jak i potencjalnego narzędzia do ich rozszczelnienia. Kontynuację takiego ujęcia, choć w innym nieco wariancie, znajdujemy w części ii – Strategies – pokazującej cztery modele interpretacji działania literatury w relacji do norm kulturowych i dominujących paradygmatów tak zbiorowej, jak i indywidualnej tożsamości. Każda z tych strategii odnosi się do kanonu jako formuły normatywizującej i wartościującej, której siłę może osłabiać lub wzmacniać. O takim wzmocnieniu pisze Bożena Shallcross,